Кітапты зейін сала, қызыға оқып шыққанда алғаш түйген бір ойымыз: бұл толғаныстарды жазбауға Сауытбектің хақысы жоқ екен. Бұл оның қолына қалам алмасқа әддісін қалдырмаған адами һәм азаматтық миссиясы, Алатаудай Аға алдындағы асыл парызы екен. Тағы бір түйсінгеніміз: сол парызды мейлінше адал атқарып, жауапты міндетін тамаша орындап шыққан. Кемел тұлғаның көзі тірісінде сыйласқан сырмінездердің ішінен Сауытбектің суырылып, әбіштануды соныға салуы, жоғары деңгейге көтеріп, көп жылдарғы ізденістің арқасында ел назарын аударған елеулі дүние тудыруы сүйінерлік ғанибет жағдай, әрі-беріден соң елдігіміз бен бірлігіміздің де белгісі. Кекілбаевтың кемеңгерлігін айшықтаған, ойшылдығын зерделеген 557 беттік бұл кітап арқылы оның авторының да келісті кемелдігі, ой-танымының биік өресі мен кең өрісі көрінбей қалмады.
Әрине, ұлылық ұлағатын әрбір сөзіңде дәлелге, дәйекке жүгіне отырып, өрмегін сетінетпей кестелеу оңай емес. Осы арада авторға өзінің өмір тәжірибесі, бастан кешкен ғибратты мысалдар көмекке келеді. Біреуін ғана айтайық. Адамзаттың Айтматовы атанған Шыңғыс Айтматовтан жиырма төрттегі Сауытбек сұхбат алып, соңына қарай тақырыптан ауытқып, жай қызығушылықпен қазақ қаламгерлері, оның ішінде Әбіш Кекілбаев туралы пікірін сұрайды емес пе. Бұл әңгіменің де драмасы, тұздығы жеткілікті. Шықаңның аузынан ә дегенде шыққан жауабы сәл тіксінтіп тастайды. «Ой, оны айтпа» дейді ол кісі. Бұл «Аралары нашар екен ғой, қап, бекер сұраппын» деп ойлап, есін жиғанша Шыңғыс ағасы тағы да «Оны қой» деп нығарлайды. Жас сұхбатшы жігіттің еңсесі одан әрмен түсіп, әп-сәтте қара аспан жауып кеткендей күй кешеді. Сөйтсе, ақырын тіктеліп, жүзіне қараса... жалпақ жаһанға белгілі жазушы жымиыңқырап тұр екен. Сәлден соң ойын жинақтап, салмақты түрде: «Он неисчерпаемый» дейді... Айтматовтың Кекілбаевқа берген кесімді бағасы. Таусылып бітпес, түпсіз терең телегей-теңіз деп есептейді екен. Уа, бәрекелді! Осы сөзді айтқан Шықаңа, оны жадында қастерлей, сары майдай сақтап, ондаған жылдардан кейін бізге жеткізген Сауытбекке де, дүйім дүниеге мәшһүр дуалы ауыздың сондай керемет бағасына лайықты Алаштың айдынды, асқар биік перзенті болып туған Әбіш ағатайымызға да мың да рақмет. Тусаң ту!
Ел Әбіш Кекілбаевты негізінен жазушы деп біледі. Ал бұл кітапта автор оны суреткер ретінде емес, ойшыл ретінде қарастыруды мақсат тұтқан. Кекілбаевтың көркем сөзіне емес, көсем сөзіне көбірек назар аударғанын өзі де бірнеше мәрте қадап тұрып айтады. Тұтас қамтылар болса, бір бойында жазушының, ақынның, драматургтің, аудармашының, мемлекет қайраткерінің, саясаткердің, саясаттанушының, тарихшының, философтың, мәдениеттанушының, өнертанушының, өлкетанушының, әлеуметтанушының, публицистің, журналистің, шешеннің қабілет-дарынының тамаша тоғысуы әрі соның бәрін дала данышпандығының қайнарынан суаруы Әбіш Кекілбаевты шын мәнінде алып құбылысқа айналдырғаны бұл күнде көкірек көзі ашық қауым-жұртшылыққа белгілі ақиқат, бірауыздан мойындалған факт. Мұндай феноменнің ақ алмастай алуан қырын бір кітаптың құшағына сыйғызу әсте мүмкін еместігін Сауытбек Абдрахмановтың оңтайлы ескергені де құптарлық жай. Сол себептен де ол бұл ерекше еңбекте қазыналы талант иесінің автордың өзінің оң жамбасына дөп келетін мәдениеттанушылық, өнертанушылық, саясаттанушылық, тарихшылық, әдебиеттанушылық, өлкетанушылық қырларын бөлек-бөлек зерттеу нысанасы етіп алып, сол орайдағы сипаттарын айқара ашады, бұрынғы өткен Абай хакім, Ахмет ұстаздардың жалғасындай болған заманауи қазақ ғұламасының әлемдік ауқымдағы асқан ойшылдығын жан-жақты зерделеп танытады. Кітапта заманның заңғар ойшылының бірегей тұлғасы, бүтін бейнесі сомдалып шығады. Көркем образ емес, логикалық қисынмен, талдамалық пайыммен, сараптамалық сарабдалдықпен, публицистік толғаммен, терең түйсікпен қалыпталған Әбіштің абыздық сипаты ашылады. Қазіргі қазақ журналистикасындағы серкесөз саңлағы ғана емес, ол әрі әдебиеттанушы ғалым, байыпты мәдениеттанушы, кітапқұмарлығы студент кезінен-ақ аңыз болған Сауытбектің де білімпаздығы Кекілбаевтай кемелдермен келелі кеңестер құрып, апталап жанында жүруге, сағаттап әңгімелесуге, кемеңгердің көңілінен шығуға әбден жарағанын да білеміз, бұл жайды осы еңбекті ой көзімен оқып шыққанда да байқаймыз. Өзінің де мемлекет пен қоғам істеріндегі тағылым-тәжірибесіне қоса, қайраткерлігі мен санаткерлігі ешкімнен кем түспейтін, бес қаруы сай Сауытбек Абдрахмановтың Әбіштей абыздың алып әлемін игеруге шығармашылық та, біліктілік те, білімділік те әлеуеті молынан жеткілікті болғанын көреміз.
Ұлылық ұлағатын ұғындыруды нысаналаған бірінші тарау кітаптың барша мазмұн-мағынасының, концепциясының кілті сияқты. Кемеңгерліктің бастау-бұлақтары, арналы сырлары осы тарауда ағытылады, тұлғаның жеке басының үлгісі, рухани сақилығы, «сүртілмес жады», ерекше зеректігі нақты нұсқалады. Енді бір әредікте замандастары айтатын төрт қасиетті алға тартып, дарын қуаты, ұшан-теңіз білімі, тынымсыз ізденісі, алапат жұмыс қабілеті өзіміз бұл күнде көктен түскендей көріп-біле қалған Кекілбаев феноменін дүниеге қалай алып келгенін дәлме-дәл тәпсірлеп, тамыршыдай тап басып, яғни осы ғажайып құбылыстың табиғатын туралап танытып береді әрі соны айғақтау үшін ондаған өмірлік, бұлтартпас мысалдар келтіреді. Иә, Толстой туралы газеттің табақтай бір бетін тұтас алып жатқан трактатты бір тәулікке жеткізбей жазып тастау Кекілбаевтың ғана қолынан келер кемеңгерлік емес пе?! Немесе кітап авторының Ақпарат министрі кезінде, 2003 жылы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында 100 томдық «Әлем әдебиеті» сериясын жасақтауға Әбіш білімпаздың едел-жедел қосқан ақылы, әлем әдебиетін жаңғақтай шағып атаған кітаптары сол жобаның абыройын көтеріп, кенересін толтырғанын да енді өзінің «ырзадарлықпен» еске алуы бір ғажап. Ал сайлау алдында Баянауылда болған жиындағы баяғының билеріндей айтқыр Әбіштің көшелі шешен сөзбен алмастай жарқылдап, аруақты елдің ақсақалдарын ұйытқан сәті тіпті әдемі берілген, орайлы жеткізілген. Мөлдіреген мөлтек мысалдан, тағылым шашқан тосын тәмсілден Әбіш асқары одан сайын биіктеп, дүйім қазақтың үкілі үміті, парасат шыңындағы шамшырағы екендігі аса бір парықтылықпен паш етіледі. Айтылған сәтінде жұрттың айызын қандырып, Баянауыл елінде Әбішті асқақтатып әкеткен, хан көтерткен осындай айтқыр шешендіктің әр-әр жерден алқа-маржандай тізіліп берілуі оқырманның айызын қандырып, әрі кітаптың құндылығын, қызықтылығын арттыра түскен. Мұншама оқиғалы, ғибратты өмір мысалдарын қайдан, қалай жинай бергеніне таң қаласыз, автордың тиянақтылығына еріксіз тамсанасыз.
Одан соң Әбіш Кекілбаевтың ең бір қордалы қырларының бірі – мәдениеттанушылығына ойысып, осы қасиетіне тереңдей бойлап, дендеп енеміз. Бұл тарауды бейнебір мәдениеттану оқулығы, осы тақырыптағы ғылыми-танымдық пайымдама дерсіз. Мәдениет туралы түсінігі кітапхана мен клуб, көркемөнерпаздар үйірмесі, әрі кетсе театр төңірегінен аспайтын аңғалдар оқыса дейміз-ау осы кітапты. Нағыз мәдениет мәйегіне қанығар еді. Кекілбаев талантының бұл қымбат қырына келгенде мәдениеттанушы Абдрахманов аламан бәйгеге шапқан арғымақтай көсіледі. «Мәдениет» ұғымы хақындағы арғы-бергі пайымдарды ағыл-тегіл ақтарыстырып алға тартады. Ары қарай Кекілбаевтың мәдениетті – адамзат қоғамы дамуының барлық сатыларын қамтитын бірегей құбылыс, өмір сүру өнері, мәдениеттануды – ғылымның жеке пәні ретінде қарастырып, мейлінше кең ауқымда танитыны атап көрсетіледі. Осынау толымды толғаныстарды зейіндеп оқу барысында әрбір ұлтжанды патриоттың кеудесін қазақтың мәдени материалдық мұрасының байлығы үшін, көне жәдігерлеріміздің ықылымнан үн қатқаны үшін, көшпенділердің адамзат мәдениетіне қоян-қолтық қатыстылығы үшін мақтаныш сезімі кернейді.
Өнер – мәдениеттің бір бөлшегі десек, қаламгердің өнертанушылық қыры да қалыс қалмаған. Себебі, өнер адамдары, өнернамалық шығармалар туралы өмір бойы дәл Әбіштей толассыз толғаған, төгілдіріп жазған, зергердей зерлеп ызған қаламгер кемде-кем, тіптен, жоқ десе де болғандай. Қаншама мақалаларды былай қойғанда, қазақ өнеріндегі тау тұлғалардың шығармашылық портреттер, мерейтойлық баяндамалар – қыруар қазына.
Қай бір тұста өнертанушылықтың өміртанушылыққа ұласуы туралы тың ойдың шетін шығарады. Кекілбаев культурологиясында мәдениеттің тек мәдени құбылыс ретінде қарастырылмайтыны үлкен артықшылық екені айтылып, бұған да бұлтартпас дәлел-дәйектер келтіріледі. Кешегі кеңестік кезеңдегі бір жиында реті келіп қалғанда рок музыка табиғатын талдай ашып таңғалдырған Әбіш Кекілбаев 2001 жылы Түркияға барған сапарында Әз Наурыздың күллі түркіге ортақ мереке екенін, оның ішінде түріктің де ұлттық мейрамы атануға лайықтылығын келістіре, айыз қандырып айтқанда кәрдаштар дұрыс сөзге иіліп түсіп, кейін Наурызды ұлы думан, ұлттық той-мереке ретінде атап өтетін болған ғой... Соған куә Сауытбек айтпаса мұны да білмес едік. Өнертанудың нағыз өміртануға ұласуы осы шығар.
Ел егемендігінің арай таңындағы тіл тартысы кезіндегі Кекілбаев күрескерлігінен, әрине, көп жұрт бұрыннан-ақ хабардар. Мына кітапта сол тіл тағдыры шешілген тайталас күндер оқиғалары бүге-шігесіне дейін тәптіштеліп, тергеліп, зор майданда қаламын егеулі найза, шешен тілін сұр жебе етіп елдік мүдде жолында қасқайып шыққан ер тұлғаға деген құрметіңізді ересен арттыра түскендей. Қаламгер ретінде тіл туралы, оның алуан мәселелері хақында көп айтқаны, көп жазғаны, көркем сөзінде де, көсем сөзінде де, мәдениеттанушылығында да тіл шұрайын, афористикасы мен эвфониясын орайлы пайдаланғанын да, тарихи лексикологиямызды қалай байытқанын да жеріне жеткізе айтады. Иә, Әбіш Кекілбаев – ана тіліміздің айбынын асырып, айдынын тасытуға ерен еңбек сіңірген ер десе, сол тұжырымға қалтқысыз қол қоямыз, риясыз сенеміз.
Тәу етер Тәуелсіздігіміздің Әбіш Кекілбаевтай жаршысы, соның баяндылығының байыптап қорғаушысы, елдің өткенін, бүгіні мен болашағын кемел ойдың елегінен санаттап өткізушісі болғандығы халқымыздың маңдайына біткен бақпен парапар-ды. Бұл кезде қазаққа қаламгер Әбіштен гөрі қайраткер Әбіштің керегірек болғандығын да дәлелді айтады. Иә, «Тәуелсіздік толғауы», «Бетерден де бетер бар», басқа да классикалық публицистика туындылары дәл осы тұста жазылды, тәуелсіздікті кеудесін оққа тосқан қас батырдай қорғаған жауынгер сөздер талқылы мінберлерден дәл осы алмағайып кездерде айтылды.
Енді бір орайда ғалымдық қасиетпен тарихтан тағылым тартқан тарихшыл Кекілбаевпен ұшырасамыз. Ұлт тарихының талай көмескі беттерін тарихшылардан бұрын түгендеп берген тарихи-танымдық туындыларына жүгінеміз. «Талайғы Тараз», «Түркістан тағылымы» атты тарихи баян, тарихнамалық эсселерінен бағзыдан бүгінге жетіп салтанат құрған қазақ мәдениетінің кереметтігімен көзбе-көз жүздесеміз. Бұларды былай қойғанда, «Үркер» мен «Елең-алаң» дилогиясы, бүкіл көркем шығармашылығы тұнып тұрған тарих емес пе. «Шандоз» деректі-тарихи баянында Махамбеттануды жана биікке көтеріпті. Алғашқы Бейбарыстанушымыз және де Әбіш Кекілбаев екен. Бұл жайды да Сауытбектің еңбегінен біліп сүйінеміз. Жай ғана біліп қоймаймыз, терең талдауы арқылы жан-жақты зерделеп танимыз.
Әбіштің әдебиет әлеміндегі немесе әлем әдебиеті орайындағы білімпаздығын бажайлап байыптаған кезде тіптен еліктіріп баурап алады. Кезінде «Фольк унд Вельд» баспасы анықтаған «Жиырмасыншы ғасырдың 100 үздік жазушысы» қатарына кеңестік әдебиет классиктері Шолохов, Пастернак, Ахматова, Ғамзатовтармен қатар еніп, қазақ көркем сөзінің атағын асырғанын да еске салып, мерейімізді тағы бір тасытып қояды. Сондай Әбіштің қазақ әдебиетінің, қаламдастарының әрбір табысына қуана қалам тартпаған кезі де жоқ екенін нешеме мысалмен ежіктеп айтуды ұмытпайды. Осындай көп-көп жақсы қасиеттерімен Сауытбектің кітабы жанға шуақ төгіп, сәуле себелейді дер едік. Зияткер тұлға ретінде танымал автор шын мәнінде сақи да сарабдал дүние тудырған. Бұған баршамыз қуанамыз.
«Абыз Әбіш» атты толғаныстар кітабын ұлт кемеңгерінің ұлы рухына сомдалып соғылған ерен ескерткіш деп бағаласақ, ақиқаты да, әділі де сол. Біздің ұлттық мақтанышымыз болып табылатын Әбіштей абыздың абыздығын айшықты ашқан, талант тегеурінін терең танытқан бұл көрнекті кітапқа алдағы аламанда ақ жол тілейміз. Айтқандай, бәйгенің іріктеу турында таразыға тартылған туындылардың арасында ең көп дауыс алған еңбек тап осы кітап болғаны да үмітімізді үкілей түскендей.
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты
