Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «ЕQ»
Оның кілтін тауып, құпиясын ашқан біз де, кеңес заманында айтып-жазып келгеніміздей орыс ғалымдары да емес, алыс жұрттағы скандинав зерттеушілері болды. Бізге деген құрмет үшін емес, бастапқыда өз ата-бабалары тудырып, орта ғасырлардан-ақ ғылыми айналымға «скандинав руналары» деген атаумен белгілі жазулар ретінде қабылдағандықтан. Орхон жазуларын тапқан Ф.Страленбергтің швед, ал оны тұңғыш рет оқыған В.Томсеннің дат ғалымы болуы – осының айқын айғағы.
В.Радлов, П.Мелиоранский бастаған орыс ғалымдары тек Томсен жаңалығы ашылғаннан кейін ғана зерттеуге кіріскен. Дегенмен, бабалар мұрасын ұлықтауға ат салысқан шетелдік ғалымдардың бәріне алғысымызды айта отырып, осы мол мұраның қазақ топырағында зерттелуіне тоқталайық.
Көне түркі жазба ескерткіштері зерттелуінің қайнар бастауында қазақ руханиятының данышпаны Мұхтар Әуезов тұрды. Бірақ Күлтегінді былай қойып, «Абай жолының» алғашқы кітабында өз есімімен аталатын Дулат ақынның ныспысын «Байкөкше» деп өзгертуге мәжбүр болған ұлы жазушы белгілі себептермен ұлт тарихы, ұрпақ тағылымы үшін берері мол берекелі тақырыпқа тереңдей алмады. Бұл ұлы миссияны репрессияның бірнеше толқыны өтіп, саяси қуғын-сүргіннің ызғары басыла бастаған «жылымық кезең» саналатын 60-жылдары таудай жүкті арқалаған қазақтың томыртқадай шалы, профессор Бейсенбай Кенжебаев атқарды. Ол әлі қайраты мұқалып, жігері жасымаған қос шәкіртінің бірін – Хандық дәуірдегі ақын-жыраулар поэзиясына, екіншісін – Көне түркі әдебиетін зерттеуге салды. Бұлардың алғашқысы –Алаш жұртына кеңінен танымал классик жазушымыз Мұхтар Мағауин болса, екіншісі қайраткерлік пен қаламгерлік тізгінін қатар ұстаған білімдар тұлға – Мырзатай Жолдасбеков еді.
Профессор Мырзатай Жолдасбеков осыдан жыл жарым бұрын «Ұлы дала әдебиеті» атты бірегей еңбегін жариялады. Іргелі туындының басым бөлігін көне түрк жазба ескерткіштерінің тілі, тарихы, зерттелуі, поэтикасы, оның қазақ әдебиеті мен жалпы түрк өркениетіндегі алар орнына арналған зерттеу еңбектер құрайды.
Бірден күпті көңілден шығуы мүмкін мынандай сұрақтың басын ашып алғым келеді. Автордың осы тақырыпқа арналған алғашқы ғылыми мақалалары осыдан жарты ғасыр бұрын жарық көріп, кандидаттық диссертациясы да сол шамада қорғалса да, бұл – сол еңбектердің қайта басылуы емес. Тақырыбына адал ғалымның еркін ойға шектеу қойылған заманда айтылмаған, жазылмаған тың ойларымен, пікірлерімен мейлінше толықтырылып, әлемдік түркологияда осы тақырыпқа арналған кейінгі елу жыл ішінде жарық көрген еңбектермен салыстыра зерделенген толайым туындысы.
Автор ұлы дала әдебиетінің хронологиясын мейлінше кеңейтіп, оның дәстүр жалғасын орта ғасырларда, одан кейінгі кезеңдерде, тіпті біздің заманымызда өмір сүрген ұлт әдебиетінің ұлы тұлғалары шығармаларымен салыстыра зерттеген. Кітаптың үшінші және төртінші бөлімдерінде көне түрк жазба ескерткіштері, оның поэтикалық жалғасы саналатын «Қорқыт Ата», «Оғызнама» дастандары және Қазақтың ұлы жыраулары – Сүйінбай, Жамбыл, Майкөт, Кенен шығармашылығының тереңнен тарқатылуы осының айқын айғағы.
Көрнекті ғалым бұл еңбегінде түрк халықтары әдебиетінің ортақ бастауларын зерттеумен шектелмей, оның арғы-бергі тарихы, мемлекет құруы, билік жүйесі, халықаралық қатынастары, әлем тарихындағы алар орны сияқты сан-салалы сұрақтарға байсалды жауап берді. Енді оны нақты мысалдармен дәлелдейік.
Біріншіден, бұл – барлық түрк халықтары әдебиетінің түп атасы саналатын түрк фольклорына арналған іргелі еңбек. Мұны үлкен оқымысты, академик Сейіт Қасқабасов өзінің осы кітапқа жазған алғы сөзінде: «Түркілік танымдағы қасиетті Жер-су ұғымы, Өтүкен алқабының киесі, Тәңірі, Ұмай культі туралы байыпты пікір айтады», деп орынды атап өтеді. Шындығында, көне түрк ескерткіштері – көк аспан, қара жердің жаратылуы, оның ортасындағы Тәңір қолдауымен түрк тайпаларының өмір сүруі, олардың таным-түсінігі жайлы библиялық сюжеттермен астасатын тұнып тұрған фольклорлық, мифтік аңыз-әңгімелер мен әфсана-хикаяттардың жиынтығы. Автор еңбегінің алғашқы екі тарауында осы тақырыптарға тереңдей барып, оны сан қырынан жарқырата ашып көрсетеді.
Екіншіден, кітап көне түрк жазба ескерткіштерінің тілі, аударылуы жайлы жаһандық түркологиядағы іргелі еңбек болып шыққан. Профессор М.Жолдасбеков 2005 жылы түрколог Қ.Сартқожаұлымен бірге ғылыми жұртшылық тарапынан зор ықыласпен қабылданған «Орхон ескерткіштерінің толық атласы» атты ірі туындысын жариялады. Түрк руналары зерттеле бастаған ғасырдан астам уақыт ішінде оның ондаған аудармасы жасалғаны белгілі. Тәуелсіз түрк тілдес елдердің өзінде қаншама жаңа еңбектер жарық көрді. Автор арыда Радлов, Мелиоранский, беріде академик С.Малов, профессор И.Стеблева сияқты ғалымдардың аудармаларын сын тезінен өткізе отырып, олардың жаңсақ кеткен, атүсті қараған, түсінбей тәржімалаған тұстарына қатысты өз интерпретациясын ұсынады. Шындығында жоғарыда аталған ғалымдар әрі кеткенде түрік және татар тілдерін ғана жақсы білетін. Бүгінгі тілдік қорында көне түрк сөздерін мейлінше көбірек сақтаған қазақ тілі екендігін ескеретін болсақ, ескерткіштердің дәлме-дәл аударылуы жағынан ғалым М.Жолдасбеков ұсынған тың пікірлердің әлемдік түркология ғылымы үшін маңызы зор деп білемін.
Үшіншіден, автор тасқа таңбалаған ұлы мұраны поэтикалық тұрғыдан зерттеуге келгенде өзіне дейінгі ғалымдардың бәрінен оқ бойы озық тұрады. Тақырыпты еркін меңгерген М.Жолдасбеков ұлы дала әдебиетінің арғы-бергі замандағы айтулы үлгілерінен мол мағлұматтар келтіріп, Күлтегінге арналған дастанды, Алпамыс, Қобыланды батырға арналған жырлармен салыстыра талдап, парасатты пайымдаулар жасайды.
Төртіншіден, бұл – ұлы дала әдебиеті ғана емес, оның тарихы туралы тағылымы зор еңбек. Аталған тақырып кітаптың «Орхон ескерткіштері туған дәуір, ондағы тарихи шындық» атты тарауында жан-жақты ашылған. Шындығында көне түрк жазба ескерткіштері туралы зерттеу жаза отырып, оны құрған, билеген, дәуірлеткен Бумын, Естеми, Мұқан, Құтлығ, Елтеріс, Қапаған, Білге қағандар, Күлтегіндей қолбасшы, Тоныкөктей данышпан, Йоллығ тегіндей жыраулар туралы айтпай кету мүмкін емес. Автор өз еңбегінде ескерткіштерде аты аталған тарихи тұлғалардың өмірі мен қызметі жайлы танымдық мағынасы зор қызғылықты деректерді молынан келтіреді. Бұл әдебиеттануға арналған ғылыми еңбектің энциклопедиялық сипатқа да ие болып шыққандығын анық аңғартады.
Бесіншіден, бұл – даңқты бабаларының өткен тарихына зор құрмет әрі мақтанышпен қарауға тәуелсіздік тұсында ғана қолы жеткен қазақтардың бүгінгі ұрпағына мемлекеттанушылық тұрғысынан да алуан түрлі мағлұмат беретін кең тынысты туынды. Кеңес заманында түрк халықтарының мәдениеті мен тарихы үнемі тұқыртылып келді. Тіпті мың жылдық жазу тарихы бар қазақтардың «төңкеріске дейін 2 пайызы ғана сауатты болды» деген кемсітушілік пікір биліктің ресми позициясы ретінде қабылданды. Мұндай жағдайда қазақтардың арғы бабаларының Орхон мен Жайық арасындағы ұлан-байтақ далада алып империя құруы туралы әңгіме қозғаудың өзі артық еді. Өйткені осы тақырып бойынша ұзақ жылдар бойы канонды басылым саналып келген Малов пен Стеблева кітаптарында мемлекет деген мағына беретін «ил» сөзі қасақана «тайпа» деп аударылды. Профессор Мырзатай Жолдасбеков көк түрктер империясының құрылу тарихы ғана емес, оның басқару жүйесі, мемлекеттің саяси құрылымы, әскери әлеуеті, лауазымдар иерархиясы, құқықтық қарым-қатынастар, билік-бітік негіздері, өзге елдермен сауда-экономикалық байланыстары, әлеуметтік, отбасылық, мирасқорлық мәселелеріне дейін кеңінен қамтып, тереңнен толғайды. Сондықтан қазақ мемлекеттілігінің көне төркіндерін бағамдау жағынан да бұл еңбектің бүгінгі заман оқырманына берері мол.
Қайраткер-ғалымның кеңес заманының өзінде-ақ зор ғылыми жаңалық ретінде бағаланып, қазақ әдебиетінің тарихын тұтастай 10 ғасырға тереңдеткен іргелі еңбектері негізінде жазылған «Ұлы дала әдебиеті» автордың жарты ғасыр бойы үздіксіз жетілдіріп, оны әлемдік түркология саласындағы әрбір жаңалықпен толықтырып, түбі бір туысқан түрк халықтары әдебиеті мен ғылымындағы осы тақырыптас еңбектермен шендестіре қарастырған зерделі еңбек, толайым туынды болып шыққан.
Көрнекті ғалым ғылыми еңбекті бүгінгі оқырманның қабылдауына жақындату үшін оған «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетін» беллетристика элементін де шеберлікпен қиыстырған. Ендеше, білімдар тұлғаның бірегей еңбегі ұлт әдебиеті мен өнеріне арналған мәртебелі сыйлыққа әдбен лайық.
Мұхтар Құл-Мұхаммед,
сенатор, Ұлттық Ғылым Академиясының академигі
