Жерге қаратқан командалар жанкүйерлерден кешірім сұрай ма?

Үйреншікті парадокс!

Еліміз үшін тағы бір тегін «жарнама» өкінішке қарай, бұл жолы ерте аяқталды. Өткен аптаның бейсенбі күнінде Қазақстанның үш бірдей командасы Еуропа лигасының екінші ірік­теу сынында сүрінді. «Қайсар» Кипр­дің АПОЭЛ командасынан 1:4 есе­бімен ойсырай жеңілсе, «Астана» аты бізге бей­мәлім Черногорияның «Бу­ду­ч­носіне» есе жіберді. Есеп – 0:1. «Қайрат» түзде «Маккаби» Хай­фа­­дан басым түсе алмады – 1:2. Ал «Ор­­да­басы» болса 28 тамызда Румы­ния­ның «Ботошани» футболшыларынан 1:2 есебімен жеңілген-ді.

Шымкентте Қызылорданың «Қай­сар» командасы Кипрдің АПОЭЛ клубын қабылдады. Еуромаусым басында команданың бас жаттықтырушысы Стойчо Младенов биыл команданы күшейтеміз деп бірнеше ойыншыны алғанымен, барлығы бекер болған сияқты. Өткен маусымда «Қайсар» бюджеті 4 миллиард теңге шамасында болған. Осынша қаражат бөлінген команда ел кубогын ғана жеңіп алды. Ста­д­ионды жөндеуге, алаңды ауыстыруға миллиардтан астам қаражат жұмсалды. Бірақ нәтиже қандай? «Көк бөрілер» АПОЭЛ-ге қарсы ойынды үйде емес, Шымкентте өткізді. Парадокс! Себебі жөндеуден өткен стадион Еуропаның стандартына сай келмейді. Былтыр ғана күрделі жөндеуден өткен стадионға УЕФА неліктен сертификат бермеді? Сұ­рақ көп, жауап жоқ.

Сіз кімсіз, Пол мырза?

2017 жылы «Астанамен» бірге Из­раильге барғанбыз. Еуропа лигасы­ның топтық кезеңінде жергілікті «Мак­ка­биден» 1:0 есебімен басым түсті. Төрт күн бойы командамен бірге жүргендіктен, Станимир Стойловтың бас бапкер кезінде біліктілігіне, Саян Хамитжановтың мықты менеджер екеніне көзіміз жетті. Командада тәртіп мықты. Әркім өз жұмысын біледі. Ал қазіргі жағдай бізге беймәлім. Білетініміз, карантин кезінде көп ойын өткізе алмаған «Астана» ұзақ уақыт бапкерсіз жұмыс істеді. Уақыттың тығыздығын біле тұра командаға бапкер таңдауда сонша кідіргені әртүрлі ойға жетелейді. Мүмкін бұл – жәй ғана жауапкершіліктің тым төмендігі ме? Неге кідіргені әлі күнге дейін белгісіз.

Тамыз айында астаналық команда бас бапкер Михал Билекпен келісімшартты бұзғаннан кейін клуб басшылығы 53 жастағы болгар маманы Станимир Стойловқа ұсыныс жасаған. Алайда Стойлов клубтың қазіргі басшылығына көңілі толмайтынын, сондықтан команданы жаттықтырмайтынын  айтып, ұсыныстан бас тартты. Стойловтың шешімінде бір сыр бардай ма, қалай? Әйтпесе, Стойлов бас бапкер ретінде «Астанамен» бірге төрт дүркін Қа­зақстан біріншілігінің жеңімпазы атанды. Қазақстан футбол тарихында тұңғыш рет Чемпиондар лигасының топтық кезеңінде өнер көрсетті. Екі рет Еуропа лигасының топтық кезеңінде, сондай-ақ турнирдің 1/16 финалына дейін жетті. Мұндай жетістік тек «Аста­на­ның» емес, Қазақстанда жұмыс істе­ген бүкіл бапкердің қолынан келмеді.

Осындай бапкерді уысынан шығарып алған ұжымның жаттық­тырушысы болып команданың атқа­рушы директоры қызметін атқарған Пол Эшворт тағайындалды.

Сонымен, сіз кімсіз, Пол мырза? Бұған дейін не істеді? Бар білетініміз, Латвияның «Вентспилс» командасын жаттықтырған. Кейін жұмысы қанағаттандырылмай командадан қуылған. Осындай бапкер келе сала маңызды матчта команданың үздік көшбасшысы Марин Томасовты қосалқы құрамда қалдырды.

Қарсыластың күткені де осы еді. Бұл жайында «Будучность» ко­ман­дасының бас жаттықтырушысы Младен Миленкович былай деді: «Астана» – өте мықты команда. Біз­дің бюджетіміз бар болғаны 1,2 млн еуро. Командамызда өз карьерасында екінші ойынын өткізіп жатқан жас футболшылар да бар. Соған қарамастан, біз «Астананы» жақсы зерттеп, жеңіске жеттік. Негізгі құ­рамға Марин Томасов шығады деп қа­уіптеніп едік, абырой болғанда олай болмай шықты».

Ал негізгі құрамға бірде-бір қа­зақты шығармаған «Астананың» бас бапкері міндетін атқарушы Пол Эшуорт: «Мен бапкер ретінде бар кінәні өз мойныммен көтеремін», дейді. Полдың қулығы осы жерден білінеді. Себебі енді ғана тағайын­далған оны команда басшылары орнынан алып тастамайтынын біліп айтып отыр. Сонымен қатар ол командада атқарушы директор қызметін атқарғанын тағы бір айта кетейік.

Клуб сайтына сілтеме жасаған vesti.kz-тің ақпаратына көз жүгіртсек, ағылшын маманы жаттықтырған бұрынғы командасы Латвияның «Вент­спилс» президенті Адлан Шиш­ханов «Астананың» жеңілісінен кейін Пол Эшуортқа қарата бүй деген. «Біз азулы «Русенбург» коман­дасынан жеңіліп отырмыз. Ал «Ас­тана» деңгейі төмен «Будучность» ұжымынан басым түсе алмады. Осы жеңілісінен кейін «Астана» басшылары бұл бапкерге таңдау жасағанда қатты қателескендерін білген болар».

Ал Қазақстан ұлттық құрама­сының бұрынғы қорғаушысы Мак­сим Жалмағамбетов бұл жерде клуб менед­жерлерінің осалдық таныт­қанын, олардан бөлек осы жеңіліске клуб басшылары да кінәлі екенін айтты.

«Егер «Астана» Еурододаның топ­тық кезеңіне өтпесе, онда команда­ның қажеті қанша?! Бюджеті қомақты бола тұра осыған дейін команданың академиясы, базасы, стадионы жоқ. Бұл мені таңғалдырады. Ұжымға жұмысты жүргізетін мықты менед­жер керек. Содан кейін ғана жаңа бапкер, жаңа футболшыларды таң­дауға болады. Команда алдымен өз ойыншыларына, өсіп келе жатқан жас­тарына жағдай жасау керек. Мұн­дай проблема тек «Астанада» ғана емес, өзге клубтарда да бар» дейді М.Жал­мағамбетов.

Кінәні өзгеден іздейтін бапкер

«Астананың» бас бапкері жан­күйерлерден кешірім сұраса, «Қай­раттың» бас жаттықтырушысы Алек­сей Шпилевкий кінәнің бәрін өз­геге артып, дұрыс бағытта екенін ай­тып ақталуда. «Жасыл алаңда мықты болмаған команда жеңіске жеткеніне көңілім толмай отыр. Біз ойын алдында құрған тактикамызды жүзеге асыра алдық. Әйткенмен, бір голдан артық соғу бізге бұйырмаған екен. Енді бар күш-жігерімізді ішкі чем­пионатқа салуымыз керек. Біз дұрыс бағытта келе жатырмыз», дей­ді Беларусь маманы.

Еуропалық аренадан соңғы болып «Қайрат» кетті. Рас, «Қайрат» сырт алаң­да доп тепкеніне қарамастан, тәп-тәуір ойнады. Алайда былтыр да тап осындай сценарий қайталанып, ал­матылықтар Израиль командасынан жеңіліп қалып еді. Бас бапкердің осы жайтты неге ескермегені бізді қынжылтады.

Бұл жайында «Қызылжар» ко­ман­­дасының бұрынғы бас бапкері Әли Әлиев былай дейді: «Егер «Қай­рат» АПОЭЛ-мен кездессе, олар да «Қай­сар» сияқты проблемаға тап болар еді. Ал алматылықтар өзде­рінен деңгейі төмен «Маккаби» командасын дұрыс бағалай алмады. Из­раилдіктер стандартты айып добына қатты мән береді екен. Бірінші голды нақ сол айып добын орындауда соқты. «Қайраттың» қорғаушылары – Нұрәлі Әліп пен Раде Дугаличтің не істеп тұрғанын түсінбедім. Жарайды, Нұрәлі әлі жас. Бірақ тәжірибелі Ду­галич барлығын өз бақылауында ұс­тауы керек еді. Жалпы, бас бапкер Алексей Шпилевкий қорғаушыларда проблема барын ішкі біріншілік ойын­дарында біле тұра, алдын ала әрекет жасамады. Нәтижесінде «Қай­рат» Еуропа лигасымен ерте қоштасты.

«Келімсектерге» ұстата салған құжатымызда не құн қалды?

Бүгінде Қазақстан футболының 11 командасында 104 шетелдік футболшы жүр. Бұл жағынан бiз футболы ерекше өркен жайған, өздерi бай ел – Англия, Испания, Италиядан кейінгі орында тұрған сияқтымыз... 11 командада – 104 легионер! Бар­лығын қосқанда бiр сәтте алаңға 121 ойыншы шығатынын ескерсек, жоғарыда айтқан легионерлер тым көп. Олардың қатарына бiрер маусым командаға енiп, сол клубтың намысын ғана қорғап, азаматтық алған – Эрич, Постников, Малый сияқты «отандастарымызды» қосыңыз. Сол ойыншылардың бас бапкермен не клуб президентiмен келiспей қалған күнi-ақ келген жағына тартып кететiніне кәміл сенімдіміз. Ондай мысалдар өте көп. Мәселен, Қазақстан ұлттық құрама сапында өнер көрсеткен Михаил Рожков, Дмитрий Ляпкин секілді футболшылар қазір Ресей асып кеткен. Бiр күндiк абыройды ойлап, шетелдіктерге мемлекетiмiздiң ең қасиеттi құжатын, өзге жұрт жылдап күтетін азаматтықты оп-оңай алып берген футбол функционерлерінің әрекетін неге теңейміз?! Атажұртын аңсап келген қандастарымыздың өзi туған топырағына табаны тиген соң да азаматтықты бес жыл күтiп әрең алғанда, әлгiдей «келімсектерге» ұстата сал­ған құжатымызда не құн қалды?

Бір ғана мысал, чемпион болған «Астананың» биылғы құрамында екі-ақ қазақ ойыншысы бар. Ал осыдан ұялған «Астана» болса, көрген көзiмiз шықсын! ...Сол «Астана» бейсенбі күні Еуропа лигасында маңдайымен жер сүзiп қайтты.

Енді қайтпек керек? Тығырықтан шығар жол қайсы? Осы сауалдың жауабын Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Несіп Жүнісбаев сонау 90-жылдары тапқан көрінеді. «Республикамызда футболшы жас­тар тәрбиелеу iсi ақсап тұр. Менiң ойым­ша, басты кемшiлiк – таланттарды тауып, тәрбиелеуге кететiн ұзақ жылға шыдамай, тез нәтижеге жетіп алуға талпынушылық, – дейді Несіп Жүнісбайұлы. – Жер, ел бола­шағын ойлаудан гөрi өз бүгiнiн қамтамасыз етуге деген ашқарақ пси­хология жеңiп тұр. Болмаса, қай саладан да талант тауып тәрбиелеуге болады ғой. Сонау 1991 жылы құ­рылған «Намыс» ұлттық футбол клу­бының жанкештi жұмысының нәтижесiнде қазақ футболының жар­қын жұлдызы Айдар Күмiсбеков, Нұр­бол Жұмасқалиев, Әлiбек Бөле­шов, Диас Кемелов сынды ұлттық құрама сапында тер төккендер түлеп ұшты. Мұнан соң ниет қойып iздеп, қосымша тер төгiп, оған жүрек нәрiн қоса берiп тәрбиелесең талант­ты жастар бар екенiне дәлелдiң не керегi бар?! Қазақ футболын шетел­діктер қорғауға тиiс емес! Өзiн өзi сыйлайтын ел, халық, мемлекет өз жерiндегi бiрде бiр ұлт, ұлыс өкiл­дерiн қорлауға бермей тұрып-ақ, өз ұл-қыздарының өсiп-жетiлуiне, Еу­ропа турнирлерінде жарқырап шы­­ғуына мүмкiндiк туғыза алады. Со­лай iстеуге мiндеттi де! Біз де солар­дың қатарында болуымыз керек».

Жыл сайын – 56 млрд теңге

Жасыратыны жоқ, еліміздегі кез келген клубты алып қарасаңыз, олардың тағдыры жергілікті әкім­дердің қолында. Премьер-лигадағы командалардың аяқ алысына қарап отырып-ақ сол өңірдегі әкімнің футболға деген көзқарасының қай деңгейде екенін аңғару қиын емес. Алайда жақында ғана Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз жолдауында пан­демия кезінде кәсіби спорттық клубтарды бюджет есебінен қар­жыландыруды тоқтату туралы тапсырма берді. Ал бұл, мемлекет бюджетінен қаржыландырылып отыр­ған футбол саласына үлкен соқ­қы болмақ. Өйткені премьер-лигадағы командалардың тек биыл­дың өзінде бюджеттен ондаған млрд теңге қаражат алып отыр. Kursiv.kz сайтының мәліметінше, командалардың 2020 жылға жоспарланған бюджеті мынадай: «А­стана» 15 млрд, «Қайрат» – 8 млрд, «Ордабасы» – 7 млрд, «Тобыл» – 4,5 млрд, «Қайсар» – 4 млрд, «Шахтер» – 4 млрд,  «Ертіс» – 3,8 млрд (банкрот деп танылды), «Жетісу» – 3,3 млрд, «Каспий» – 2 млрд, «Оқжетпес» – 1,9 млрд, «Тараз» 1,9 млрд, «Қызыл-Жар СК» – 920 миллион теңге.

Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес, бюджет есебінен қар­жыландыру тоқтатылса, командаларды сақтап қалу үшін шұғыл түрде әрекет етіп, демеушілер табу керек. Әйт­песе, біршама футбол клубы «Ер­тістің» күйін кешетіні хақ. Себебі еліміздегі кез келген команда өзін өзі асырай алмайды. Мысалы, футболы қарыштап дамыған Испания, Англия, Италия клубтарына меценаттар демеушілік жасау үшін кезекке тұрады. Ондай сұранысқа ие командалардың кірісі де анағұрлым жақсы болатыны сөзсіз.

Ал бізде ше? Еуропада әжептәуір доп тепкен «Астананың» табысын есептеп көрейік. Интернет желі­сіндегі мәліметтерге сүйенсек, былтыр команда билет сатудан барлығы – 355 миллион теңге, трансферден 245 млн теңге пайда тауыпты. УЕФА-дан түскен қаржы – 2 млрд 345 млн теңге.

Жоғарыда көрсетілген табыс­тар жалпы кірістің 30 пайызына да жетпейтіндіктен, алдағы уақы­тта «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ беріп отырған қаражат тоқтаса, «Астана­ның» жағдайы не болатынын спорт са­ра­пшысы Ардақ Тоғымов айтып берді.

– Бүгінде командалардың тағ­дыры облыс әкімдігіне байланыс­ты. «Қайраттың» өзін мемлекет қар­жыландырады. Бір жағынан жақсы, қарапайым азаматтардың спортқа қызығушылығын арттырады. Танымал футболшылар келді. Бізге «Атлетико», «Спортинг», «Га­ла­тасарай» сияқты мықты командалар қарсылас болды. Екінші жағынан алсақ, елге еш пайдасы жоқ, тек келіп кететін ойыншыларды асырап отырмыз. Балалар, жасөспірімдер спорт мектептері, басқа спорт түрлері зар­дап шегуде. Қайбір жылдары «Ақтөбе» командасын ұстауға бүкіл облыстың спортқа бөлген қар­жысының 70-80 пайызы кеткен. Соншама қаржы қайда жұмсалды? Легионерлерді асырауға кетті. Не салынған спорттық база жоқ, не өз стадионы жоқ. Ақыр соңында команда бірінші лигаға кетіп тынды. Енді Президенттің тапсырмасы қолға алынса, бәрінің шаруасы қиындайды. Өз ойын­шыларымыз ғана қалады. Сондықтан бұл шешімді қолдаймын. Демеушілер тарту керек, басқа да табыс көздерін табу қажет, қысқасы командалар өз-өздерін асырай алуы тиіс, – дейді спорт сарапшысы.

Кез келген бастаманың негізгі жоспары, мақсаты болады. Сол жос­пар мен мақсат арқылы нәтижеге қол жеткізе аламыз. Міне, бүгін біз қазақ футболының біраз кем-кетігін футбол төңірегінде жүрген азаматтармен талқыға салуға тырыстық. Кейбір мәселенің жауабын да бердік.

Қазақ футболы мемлекеттің мой­нында аз отырған жоқ. Жергілікті бюджетті бүйірінен сорып отырғанда да елдің атын шығаратын команда жарқ еткені шамалы. Мұның себебі «өзіңнен тумай ұл болмастың» кері сияқты. Сондықтан да қазақ футболының намысын өз ұландарымыз қорғау үшін, қазақ баласы доп тебуіне мүмкіндік жасау керек.