– Сырым аға, қазақта «тұлпардың тұяғы», «жақсының көзі», «жақсының жалғасы» деген бар. Сол арнадан тартып сұрасақ, әуелгі әңгімені ақынның шыққан тегі, өскен ортасы, ұстаздары хақында бастағанымыз жөн шығар.
– Әуелі арнайы іздеп келгендеріңіз үшін рахмет! Біздің арғы бабамыз Қара ата кезінде Ақсақ Темірдің қорғаушысы болыпты. Бабамыз Мұсабек Қалдарбекұлы Қоқан хандығына қарсы ұлт-азаттық көтерілістің батыры. Ағайынды Мұсабек батыр мен Сапақ датқа ХІХ ғасырда Ордабасы жерінде өмір сүрген, ел аузында қалған ерен тұлғалар. Сапақ би шешендігімен көзге түскен, ел арасындағы дау-дамайларды әділ шешетіндігімен аты аңыз болып сақталған. Тіпті, осы ағайынды кісілер жөнінде елімізге танымал ақын-жазушылар, ғалымдар бірқатар еңбектер жазды. Жыр дүлдүлдерінің бірі Майлықожаның «Датқалар туралы» толғауында Мұсабек батыр туралы тарау бар. Әкеміз Мүсіреп сол кісінің немересі. Ал Мүсірептің әкесі Жүсіп ақын болған. Тегіне тартпай тұра алсын ба, әкеміз Ұлы Отан соғысы кезінде өз қаражатына танк жасатып, Жеңіске үлес қосқан. Сонда әкеміз 6 бұзаулы сиырын сатыпты. Әкеміз сұңғақ бойлы, қараторы кісі еді. Мақта өсіруден рекорд жасап, әр гектардан 42 центнерден өнім жинағаны үшін Қазақ КСР-ының Құрмет грамотасына ие болды. 1955 жылы Мәскеу қаласындағы Бүкілодақтық Халық Шаруашылығы Жетістіктері Көрмесіне қатысты. Әлі есімде, әкеміз мақта жиегіне қауын-қарбыз егетін. Сол қауын-қарбызды Арыстағы балалар үйіне арбамен апарып беретін. Жалпы, әкеміз жомарттығымен танылған жан. Міне, осындай текті тұлғалардан тараған Қосжан ағаның асыл кеудесіне жыр жауһары ұялаған шығар.
– Жақсы айттыңыз. Енді сол бір келбеті көмескі тартқан жылдарға ойыссақ. Қосжан аға негізінен балалар ақыны еді ғой. Бала Қосжан қандай еді?
– Бұл енді сарытап сағынышымды қоздатар ауыр сұрақ. Дегенмен айтып көрейін. Отбасымыз Арыс ауданы, «Бірлік» кеңшары, Көлтоған деген жерде тұрды. Біздің үлкеніміз Гүлбала. Ол кеңшарда звено жетекшісі болды. Гүлбаладан кейін Қосжан дүниеге келеді. Араға 21 жыл салып өмірге мен келіппін. Абай деген інім бар. Қосжан 1932 жылы 9 қаңтарда дүниеге келген. Есімді жиғанда ол ересек азамат еді. Мені қасынан тастамайтын. Кеңшар басшылары оны кеңсесіне жиі шақырады. Қасында қоқырайып отырамын. Түнде ол мені бауырына алып жатады. Ағаның бір қасиеті ішіндегіні айтқызбай білетін. Өтірік айтқан жанды ұнатпады. Мұндайда ол бетің бар, жүзің бар демей, өтірік айтқан адамды тиып тастаушы еді.
Әлі есімде. 1955 жыл болатын. Біз онда 5 сынып оқушылары мақталықта жүргенбіз. Бір кезде оқушылар әлденеге үйіріліп, топтаса қалды. «Не болды екен?» деп балалар жиналған жерге мен де жеттім. Сөйтсем, Алматыдан ағам келіпті. Ол мақталыққа мені іздеп келіп тұрған беті екен. Ағамның жүзінде алаулаған қуаныш табы бар. Сөйтсек, баспадан «Алау» атты жаңа жинағы шығыпты. Кітаптың бірінші бетіне «Қос қанатым Сырым мен Абайға!» деп қолтаңба қалдырыпты. Сондағы менің қуанышымды көрсеңіз. «Ағатайымның жаңа кітабы шықты» деп мақталықтағы сыныптастарымды түгел аралап шықтым. Ұстаздарыма көрсеттім. Мақта тере жүріп те кітапты парақтап көремін, отырып алып та қараймын. Не керек, бұл мен үшін ең бақытты күн болды. Кешке мақта терімнен үйге келсем, Қосжан аға жуынып жатыр екен. Мені көріп «кітабың қайда?» деп сұрады. Қойнымнан кітапты суырып алып көрсеттім. Ағамның түрі сәл қошқылданып кеткендей. Сөйтсем, ағай-апайларымызға, сыныптастарымызға қойнымнан кітапты суыра-суыра мұқабасын майыстырып алыппын. Бірақ, қабағы тез жадырады. «Барлығы көріпті ғой», деп қуанды.
Қосжан аға кең маңдайлы, қыр мұрынды, бойы ортадан жоғары, сыр-сымбаты өзіне жарасқан жігіт еді. Күзде үстіне сұр макентож, басына шляпа киіп жүретін. Оны көргендер қоғадай жапырылып сәлем беріп жатушы еді. Өйткені, оның сырт келбеті сырбаз адамдардыкіндей жарасымды болатын.
Ауылға келгенде Бөржардағы өзен жағасында серуендеп, балық аулағанды ұнататын. Көкиірімнің тереңіне сүңгіп кеткенде қашан шыққанша жаным қалмай қорқақтап отыратыным есімде қалыпты. Ол оқуда жүргенде де, Алматыда қызмет істегенде де ауылға жиі атбасын бұрып тұрды. Сонда топ бала қасынан қалмайтынбыз. Балаларды жақсы көрді. Кейде ауыл балаларын жинап, ит төбелестіруші еді. Мұнысы бізге тым қызықты көрінетін.
Тағы да бір есімде қалғаны, бірде ауылға белгілі ақын Нартай Бекежанов келді. Қосжан ақын алдында өлең оқыды. Нартай ақын батасын берді. Кейіннен ағам: «маған батаны Нартай Бекежанов пен Қасым Аманжолов берген» деп отырушы еді.
– Ағаңыз еңбекке тым ерте араласты емес пе? Бұл оның еңбекқорлығынан ба әлде уақыт талабы солай ма еді?
– «Екеуі де еді» десем,сірә, жаңылыспаспын. 1946 жылы ол «Бірлік» жетіжылдық мектебін бітірген соң Шымкенттегі екі жылдық мұғалімдер институтына оқуға қабылданады. Бұл кезде ол небәрі 14 жаста екен. 1948 жылы өзі оқыған мектепке мұғалім болып орналасқан. Сонда 16 жасында мұғалім болып жұмысын бастап отыр ғой. Арада көп уақыт өтпей оны Арыс аудандық оқу бөліміне инспектор етіп жоғарылатыпты. Артынша оқу бөлімінің меңгерушісі лауазымына көтеріледі. Ал аудандық «Социалистік жол» газетіне редактор болып тағайындалғанда 22 жаста.
1952 жылы аға Арыс қаласында Төлебай Ысқабаев деген №22 мектептің оқушысымен көрші отырады. Сол кісінің айтуынша, әдебиет үйірмесінің жетекшісі Дүйсенбай Елібаев бірде оны редакцияға ертіп барады. Аға сол кезде газетте жауапты хатшы екен. «Осы таныстықтан соң өлеңдерім аудандық газетте жиі жарияланатын болды» деп еске алады ол. Төлебайдың естелігі бойынша, Қосжан ағам Бекен Әбдіразақов, Құрал Тұңғышбаев, Сейдалы Шопақов және Төлебай Ысқабаевтың ақындық жолға түсуіне бірден-бір ықпалшы адам. Сол Төлебай кейіннен ағарту ісінің үздігі, Арыс қаласының құрметті азаматы атанды. Көкем аудандық газетте үш жыл редактор болған соң Бекен Әбдіразақов екеуі Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне оқуға бірге аттанады. Сонда №13 мектеп-интернатта оқитын ұлы Қанат пен қызы Жанатқа қарайлай жүруді Төлебайға табыстаған екен.Университетте ол белгілі қоғам және мемлекет қайраткері Өмірбек Жолдасбеков және «Мақтаарал» газетінде 20 жыл редактор болған Кенжебай Бөгенбаевпен бірге оқыған. 1964 жылы Арыс ауданының орнына Бөген ауданы құрылады. Жаңадан ашылған «Коммунизм таңы» газетіне Пайыз Кәдеев редактор болып келеді. Пайыз аға Төлебайды аудандық газетке қызметке шақырады. Артынша жауапты хатшы қызметіне көтерген. Ал Пайыз аға кейіннен облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетіне ауысты. Бас редактордың орынбасары болды.
– Сол Пайыз ағаңыз газет жанынан Қосжан Мүсірепов атындағы әдебиет, өнер бірлестігін ашты емес пе?
– Иә, солай. Бұл 1967 жыл болатын. Бірлестікте поэзия, проза, көркем аударма, халық таланттары мен музыка, драматургия, сын және библиография үйірмелері болды. Республикаға танымал ақындар Камардин Бектұрсынұлы, Нармахан Бегалыұлы, Кәрім Айнабеков, Дүйсенхан Нақымов, Төрегелді Тұяқбаев, Гүлзәкира Әбілдаева осы бірлестік аясынан шығып, өнер өлкесінде биіктерге самғады. Кейін газет «Ордабасы оттары» атанды. Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, халықаралық К.Симонов атындағы сыйлықтың иегері, арқалы ақын Нармахан Бегалыұлы әдеби бірлестікті сәтті сүйреледі. Бірлестік мүшелері Қазақстандағы тұңғыш ақындар аллеясын жасады. Темірлан селосында бірнеше рет халықаралық ақындар айтысы дүркіреп өтті. Мұның барлығы да Қосжан ақынға көрсетілген зор құрмет деп білемін.
– Қосжан Мүсіреповтің шығармашылық жолын сізден артық білетін жан жоқ шығар. Осы жағына кеңірек тоқталсаңыз.
– 1959 жылы университетті бітірген соң ол «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан»), «Жетісу» газеттері мен «Мәдениет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналында қызмет істеді. «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан» газетінде қызмет істеп жүргенде ағаның үстінен арыз түседі. Сонда «Мәдениет және тұрмыс» журналының редакторы Мұса Дінішев «Ауыл өмірі» атты жаңа бөлім ашып, ағамды қызметке алғаны бар. «Оңтүстік Қазақстан» газеті мен «Әдебиет және искуство» (қазіргі «Жұлдыз») журналында өлеңдері жиі шығып тұрған. Мерзімді басылымдарда жауапты қызметтер атқара жүріп, шығармашылықпен үзбей айналысты. «Менің анам-дәрігер», «Кім батыр?», «Арман лебі», «Менің қарындасым», «Жалын», «Алау», «Дос жүрегі», «Гүлжазираның ауылы», «Раушан» атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Оның жазған новеллаларын қатарластары мақтаушы еді. Қосекеңнің көптеген өлеңіне ән жазылды. «Жәмила, жаңылма», «Комсомол әні», «Жайқалта желек тақшы, Туған өлке», «Жас спортшылар маршы», «Октябряттар әні», басқа да өлеңдеріне ән жазылды. «Бақыттымын, құрбылар» атты өлеңіне қазақтың біртуар композиторы Шәмші Қалдаяқов ән шығарды. Ақын әрі сазгер Әкім Ысқақ ағаның «Өмір сені сүйемін» өлеңіне ән жазды. «Біз көңілді ұланбыз» деген тағы бір әнге арналған өлеңі бар. Әуенін шығарған Ибрагим Нүсіпбаев. Ағам Әбілда Тәжібаев, Ғафу Қайырбеков, Садықбек Адамбеков, Шона Смаханұлы, Тұманбай Молдағалиев, Қайрат Жұмағалиев, Төлеген Айбергеновпен тонның ішкі бауындай араласты.
Құдайға шүкір, бүгінде Түркістан облысында Қосжан Мүсірепов атында екі мектеп бар. Оның бірі Арыс қаласындағы бұрын өзі еңбек еткен мектеп. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары Мақтаарал ауданы, Жаңа жол ауыл округіндегі Жеңіс ауылындағы орта мектепке ақын аты берілді. Мектеп алдына менің демеушілігіммен ақынның бюсті қойылды.
– Армансыз адам болмайды... Ендігі жоспарыңыз қандай?
– Көп уақыттан бері Қосжан Мүсіреповтың бірде-бір жинағы жарық көрген жоқ. 2016 жылы көкемнің көзі Жанат Мүсірепова мен жиендері Руслан, Ербол Абдухмановтардың демеушілігімен «Нұрсәт» баспасынан «Арманым едің» атты жинағы жарыққа шықты. Таралымы 500 дана ғана. Шіркін, мемлекеттік тапсырыспен өлеңдері қайта басылып шықса деймін.
Ағамды ойлағанда менің есіме Парижге асыққан бала Рембо түседі. Ол он тоғыз жасында-ақ өлең жазуды қойып кетіпті. Бірақ осы жасына дейін жазған өлеңдерімен-ақ әлемдік ақындардың арасынан ойып тұрып орын алған. Артығали Ыбыраев деген ақын небәрі 21 жасында өмірден өтті. Ташкеннен Алматыға алқына жеткен Төлеген Айбергеновтің де ғұмыры қысқа болды. Мұқағали да ұзақ жасады дей алмаймыз. Ал көкем ше, көкем, небәрі 35 жасында топырақ томпайтты. Жаны нәзік сыршыл ақын жүрегінің құпиясына кім терең бойлай алған. Бір өлеңін «Уақыт сөйлейді асқақ Ар атымен!» деп бастаған еді. Уақыт асқақ Ар атымен сөйлесе, менің көкемнің де аты ұмытылмас. Соны үмітімнің жібі етіп жалғап, ғұмыр кешіп келемін...
Әңгімелескен
Сабырбек ОЛЖАБАЙ,
журналист, арнайы «Еgemen Qazaqstan» үшін
Түркістан облысы
