Темірдің жұлдызы әлі жанған жоқ

Арғы беті – Темір өзеніне тақа­лып, бергі беті қалалық саябақ­қа тірелген уезд бастығының үйін бүгінде ауыл әкімі мен газ, су ша­­руашылығы мекемелері, учас­ке­лік полицей бірге паналап отыр.

Темір қаласының бұрынғы атауы – Қарақамыс. 1879 жылы уезд орталығы Қарақамыс болып бекітіліп, одан Түркістан-Орынбор темір жолы тартылғанда Орынбор, Қазан, Бұхарадан келіп орныққан саудагерлер дүкендері мен баспаналарын Орынбор үйлеріне ұқсатып салған. Қазіргі Темір қаласының әкімі Асқар Қоқановтың айтуынша, өздері отырған пристав үйі нағыз мұра­жайға сұранып-ақ тұр.

Ақтөбе губерниясында Те­мір қаласы мен оның төңірегі ке­ңес өкіметіне ең соңғы болып бағынды. Бағынғанда да қантө­гіспен бағынды. Мұның дәлелі, қаланың орталық көшесіндегі 24 қызыл партизан жерленген орын. 1918-1919 жылдары полковник Дутов пен большевик Фрунзенің әскерін бөліп тұрған Ақтөбе майданының шекарасы – Ембі қаласы бұл жерден қашық емес. 1919 жылдың маусымында Темірден 30 шақырым жерде (қазіргі Жамбыл ауылы) партизандар мен ақ казак әскерінің арасында басталған шайқас қала ішінде жалғасты. Шілденің аптап ыстығында оққа ұшқан 24 партизанның беттері асығыс жасырылғандай. Көк бояумен марқұмдардың есімдері жазыл­ған күн жеген ағаш тақтадан Дмитриев деген 16 жастағы жас­өспірім мен Маша, Нина есімді жас медбике қыздардың есімде­рін оқыдық.

Ертедегі бұл жақтағы негізгі отын – шағыр мен қамыс. 1904 жылы салынып біткен мешіттің жылу жүйесі шағыр мен қамыс­пен жағуға лайықталып, сол за­ман­ның қуат үнемдегіш тәсілімен жасалған. Пештердің зорайып сыртқа шығып тұратын мұржасы көзге түспейді. Ендеше түтін қайда кетеді? Шіркеудің жылу жүйесі де солай жасалған дей­ді тұрғындар. Отын-су тапшы уақыт­та екі қабатты аумақты құ­ры­лыс­тарды түтінсіз пешпен жы­­­лы­ту жүйесін жасаған Нико­лай ІІ ин­женерлері қазақ даласындағы құпия­ларын өздерімен бірге ала кеткендей.

Орынбордан тасылған қара тастан тұрғызылған мешіттің жылу жүйесін Мәжит Фаткуллин көпестің қалай жасатқанынан қазіргі имам Ербол Балашов еміс-еміс хабардар. «Бұрынғылардың айтуынша, қабырға тастарымен байланысты пеш аптасына бір рет қатты қыздырылып жағылғанда, оның қызуы бір аптаға жететін болған. Жағу тәсілін мешіттің алғашқы имамы Ахмет халфе На­сыров қана білген. Ол кісі ша­ғыр­ды тұтатқанда, от бық­сып жанып, түтіні мешіттің қабыр­ғасын қуалай кірпішіне дейін қыз­дырған. Мұнда мұржа жоқ.

1937 жылы Ахмет халфені ұстаған белсенділер пештің аузын бітеп кеткен. Қасиетті орын алпыс жыл бойы аңғал-саңғал күйде тұрды. 1995 жылы қайта қалпына келтіріле бастағанда, халфенің пешін ешкім таба алмады. 2018 жылы темірлік азаматтар мешіттің ішіне күрделі жөндеу жүргізгенде, мен қабырға мен кірпіштің арасынан күйе мен ысты көрдім. Жылу қабырға арқылы берілді дегенге дәлел осы», дейді Темір қалалық мештінің имамы.

Шіркеудің жылу жүйесі де ­ауасыз жану тәсіліне сай жасал­ған. Орылған қамыс бір-біріне өріле байланады. Содан суық түс­кенде, бір шеті тұтандырылған соң от өзінен өзі бықсып жана бе­реді. Ауа кірмеген от түтіндеп жанады. Шіркеудің де түтін шы­ғатын мұржасы жоқ.

Жиенғали зиратында

Темір қаласының күншығыс бетінде ескі қорым – Сырлытам­да публицист-жазушы, фелье­тон­шы, қазақтың тұңғыш драма­тург­терінің бірі – Жиенғали Тілеп­бергенов жерленген. Ол 1933 жыл­дың сәуірінде 38 жасында Те­мір қаласында аштық пен ауру­дан азап шегіп, көз жұмды. Талант­ты публицист Ақтөбе, Солтүстік Қа­зақстан, Қызылорда облыс­тық газеттерінде тілшілік қызмет ат­­қа­рып, қазақ баспасөзінің қа­лып­тасуына өлшеусіз үлес қос­қан. «Перизат-Рамазан», «Тіл­ші», «Күнжан – кедей қызы», «Сүйіскендер», «Ораза» пьеса­ла­рының да авторы, 1895 жыл­дың 3 қарашасында Темір ауда­нының 47-ауылында туған. Бұл қазіргі Мұғалжар ауда­нының Жем әскери қалашығы түбі. Ол лингвист-ғалым Құдай­бер­ген Жұбановпен қатар өскен, Орын­бордағы «Хусайния» мед­ре­­сесінде де бірге оқыған. Жиен­ғали Уфадағы «Ғалия» медре­сесінде оқып жүргенде «Садақ» журналының соңғы сандарын шығарып тұрған.

1918 жылы Темір уезіне оралып, Қонжарда, Қандыағаш ауылдарында мұғалімдік қызмет­ке кіріскен. Ол заманда қатар отыр­­ған ауылдардың балаларын жинап оқытады. Су тасып жатқан мезгілде балаларды су­дан өткізіп жүріп, суық тиіп қат­ты ауырған. Бұл дерт Жиен­ға­лиға әбден жабысты. 1932 жы­лы Қызылордадан қайтып ке­ліп, Темірдегі аудандық газетте жұ­мыс істеп, одан жағдайсыз-жай­сыз күй кешкенде 1933 жылы қаңтарда Ілияс Жансүгіровке хат жазған. Әдеби ортамен қоштасу хатында ол былай деп жазады: «Ілияс, сенің жіберген хатыңды алып, бірсыпыра бойым көтеріліп, науқасым сергіп қалғандай болды. Бейімбет «арықтаса» арықтаған шығар. Өйткені ол хат жазуын тоқтатты. Бәлкім «бір түнгі ең­бе­гіме жабысып бәле қылар» деп басын алып қашып, бойын аулақ салғысы келген шығар. Се­нен гөрі екеуіміз жақындау едік, қазір ол құдай ұрғанға сә­лем айт, олай қорықпасын, хат жазар­лық достығынан айрылмасын! Тағы да хат жаз! Істеп жатқан күрделі істеріңді айт, ең болмаса өлгенімше естіп жатайын. Жай-күйіңді айт!».

1920-1932 жылдардағы белсен­ділердің елге жасаған қиянатын жаза жүріп, зорлықшылардан жау тауып алғандай. Мәселен, 1921-1922 жылы Қандыағаш те­мір ­жол бекетіндегі делдалдар бір та­бақ бидайға байларға аш ке­дей­дің қыздарын сатқанын ашып көрсеткен. Барымта, ұр­лық, әпер­бақан белсенділер, салық­тың зәбірі, ел ішіндегі қиянат – Жиен­ғалидың қаламынан у бо­лып төгілді. Жазушының әйелі Альфия да әбден қиянат көр­ді. Жиенғали өлгеннен кейін Алма­тыға оралғанда, ерінің аманаты – қолжазбаларын әлдекімдер қолды қылды. Қиянаттан, құсалықтан, шарасыздықтан қинала жүріп, ерінен кейін ол да көп кешікпей дүниеден өтті.

Жиенғали көшесінде

Қазіргі ауыл әкімінің, бұрынғы уездік пристав үйінің алдында – Әбілқайыр хан мен Әбу Тә­кенов атындағы көшелердің қиы­лысында тұрған ескі барак үй – бұрынғы білім бөлімі, аудандық «Социалды майдан» газетінің ре­дакциясы. Бұл – Жиенғали Тілеп­бергенов қызмет еткен орын.

Темір аудандық ардагер­лер кеңесінің төрағасы Нұрмұхан Өтепов 1995 жылы Жиенғали Тілепбергеновтің 100 жыл­ды­ғын өткізер кезде, көп төмпе­шік­тің бірі болып жатқан жазу­шының зиратын тауып берген Сейтен Тілесов ақсақал дейді. Жас­өспірім шағында Жиенғали Тілепбергеновтің жерлеуіне қа­тысып, кейіннен сталиндік сая­саттың құрбаны болып, ұзақ жыл­ға сотталған Сейтен ақсақал көр­сеткен төмпешікке сол жылы ақ кірпіштен бейіт тұрғызылды.

Жазушының 100 жылдығына профессор Тұрсынбек Кәкішев бастаған бір топ ғалым, жазушы келіп, көпшілікпен кездесу өткізген. Одан кейін Жиенғали Тілепбергеновтің мұрасын тү­ген­деу жөнінде айтылмайтын бол­ды. Насихаты жоқ, іздеушісі жоқ таланттардың көшінде қалған жазушыны содан бері ешкім іздеген емес.

Қазіргі уақытта екі дәуір ара­­­сында қалғандай күй ке­шіп отырған Темір қаласы моно­­қа­лаларды дамыту бағдарла­ма­сы­на енгізілмей қалды. Тұрғын­дары кәсіпкерлікті дамыту, жұ­мыспен қамту мемлекеттік бағ­дарламаларына қатысып, несие алып, шағын кәсіпкерлік нысандарын көбейткендіктен де, қала бірте-бірте қатарға қосылып ке­леді. Егер мемлекеттік деңгейде күшті қолдау жасалынса, Темір қаласы аз уақыттың ішінде өзін өзі асырауға қауқарлы моноқалаға айналар еді.

Ақтөбе облысы,

Темір ауданы,

Темір қаласы