Жұмысшылардың құқығын қорғайтын құжат

Бір патент 8 елде қолдануға жарайды

Құжат қарыздық еңбек саласында еңбек етуші азаматтарды әлеуметтік қорғауға, сондай-ақ жұмыс берушілер тарапынан олардың еңбек үшін сыйақы алу құқығы сақталуын, еңбек жағдайларын қауіпсіздік және гигиена талаптарына сәйкес қамтамасыз етуге бағытталған.

Депутаттардың бастамасымен әзір­ленген заң жобасы қарыздық еңбек саласын құқықтық реттелмеуіне байланысты азаматтардың Конституцияның 24-бабында кепілдік берілген құқықтарын бұзушылықты жою және алдын алу мақсатында әзірленді.

Аталған құжатқа қатысты баяндама жасаған Мәжіліс депутаты Қанат Му­синнің айтуынша, заң жобасының нормалары қарыздық еңбек саласында еңбек етуші азаматтарды әлеуметтік қорғауға, сондай-ақ жұмыс берушілер тарапынан олардың еңбегі үшін сыйақы алу құқығы сақталуын, еңбек жағдайларын қауіпсіздік және гигиена талаптарына сәйкес қамтамасыз етуге бағытталған.

Заң жобасында Еңбек кодексіне еңбек қатынастары жүйесіндегі қарыздық еңбек саласының объектілері мен субъек­тілерін айқындау бөлігінде жаңа ұғымдар енгізу ұсынылады. Персоналды беру жө­ніндегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар, оның ішінде жұмыс­пен қамтудың жекеше агенттіктері – «жі­беруші тарап», қарыздық еңбекті пайда­ланатын заңды және жеке тұлға­лар «қабылдаушы тарап» ретінде айқын­далған.

Сондай-ақ «қабылдаушы тараптың жұмысшылары», «персоналды беру» деген жаңа анықтамалар, «еңбек мін­дет­тері», «еңбек қызметіне байланысты жазатайым оқиға» ұғымдары нақтыланған өзгеріс енгізіледі.

Бұдан басқа, Еңбек кодексінде қа­был­даушы және жіберуші тараптар жұ­мысшысының құқықтары мен міндеттері ескерілмек. Мәселен, қабылдаушы тарап жұмыскерлерінің негізгі жалақысынан төмен емес жалақы мөлшерін реттейтін нормалармен толықтыру ұсынылған. Бұдан бөлек, тараптардың құқықтары, міндеттері мен жауапкершілігі, қарыздық жұмыскердің еңбек қызметі уақытындағы жазатайым оқиғалар кезіндегі тергеп-тексеру тәртібін және персоналды беру жөніндегі қызметтерді көрсету бойынша қызметті жүзеге асыру тәртібін реттейтін нормалар қарастырылған.

Заң жобасында Кәсіпкерлік кодекс­ке және «Қызметкер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы», «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңдарға өзгерістер мен то­лық­тырулар енгізу ұсынылады.

Заң жобасын талқылау барысында Мә­жіліс Төрағасы Нұрлан Нығматулин құ­­жатқа қатысты өз пікірімен бөліс­ті. Оның айтуынша, бұл қадам жұмыс­шы­лар­дың құқығын қорғауға септігін ти­гізеді.

«Қай кезеңде де еңбек мәселесі өте маңызды. Сондықтан бұл саланы әрқа­шанда заң деңгейінде қорғау үшін дер кезінде нақты қадамдар жасалып келеді. Соның бірі – бүгінгі мақұлдаған заң жобасы. Құжатта қарыздық еңбекті реттеу нормалары енгізілді. Бұл азамат­тар­­ды жұмыспен қамту және олар­дың әлеу­меттік жағдайын сақтауға бағыт­талған тағы бір мүмкіндік», деді Н.Нығ­матулин.

Жалпы отырыста депутаттар Еура­зиялық патент конвенциясына өнер­кәсіптік үлгілерді қорғау туралы хатта­маны ратификациялау туралы заң жобасын мақұлдады.

Заң жобасына қатысты баяндама жа­саған Әділет министрі Марат Бекетаевтың айтуынша, Хаттаманың мақсаты – өнер­табысқа арналған еуразиялық патенттерді тір­кеудің қолданыстағы жүйесіне ұқсас өнеркәсіптік үлгілерге қатысты құ­қық­тарды алудың өңірлік жүйесін құру.

«Хаттамада өнеркәсіптік үлгілерге еуразиялық патенттердің құқықтық қорғау ерекшеліктері, әрекет ету қағи­дат­тары, өтініш берушілердің, құқық ие­ле­нушілердің құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ Еуразиялық патент ведомствосы жүзеге асыратын міндеттемелер мен уәкілеттіктер көзделген. Аталған заң жобасы өңірлік патент жүйесін жетілдіру мақсатында енгізіліп отыр», деді ведомства басшысы.

Министрдің айтуынша, халықаралық патенттеу кезінде әр мемлекетте жеке өтінім беру және жеке төлемдерді төлеу айтарлықтай әкімшілік кедергі келтіреді. Депутаттар назарына ұсынылған құжатты қабылдаған жағдайда бір патент арқылы 8 елде құқықтық қорғауға мүмкіндік тумақ.

«Қазақстандық өтінім берушілер үшін өңірлік жүйенің артықшылығы – объек­тіні сегіз мемлекетте бір уақыт­та қорғау үшін Еуразиялық патент ведомствосына жүгіну. Бұл жүйе еура­зиялық аумақта сауда жасау барысында өнер­кәсіптік үлгілерді қорғаудың деңгейін арттыруға және осы жүйенің мүше мем­лекеттерінің инвестициялық тартым­дылығын арттыруға мүмкіндік береді. Өңірлік патент Еуразиялық нарыққа ба­ғытталған отандық тауар өңдіру­ші­лерінің мүмкіндіктерін арттырады», деді М.Бекетаев.

Хаттаманы ратификациялау нәти­жесінде отандық тауар өндірушілердің өнеркәсіптік үлгісіне алған патенті Еура­зиялық патенттеу жүйесіне қатысушы 8 мемлекетте – Армения, Әзербайжан, Беларусь, Қырғызстан, Қазақстан, Ре­сей, Түрікменстан және Тәжікстанда қол­данылуға мүмкіндік бар.

Осы жүйені құру республикадан тыс жерлерде өнеркәсіптік үлгілерге қор­ғау алу рәсімдерін жеңілдетуге және Еу­разиялық патент ұйымының Еуразиялық патент ведомствосына бір өтінім беру жолымен әкімшілік кедергілерді азайтуға мүмкіндік береді.

Ұрлық азаймай тұр

Жалпы отырыс барысында Палата бірқатар жаңа заң жобаларын жұмысқа алды. Олар: қылмыстық процесте аза­мат­тардың құқықтарын қорғауды күшейту туралы кодекске түзетулер енгізу, сон­дай-ақ Ұлттық қордан 2020 – 2022 жыл­дарға арналған кепілдендірілген транс­ферт және республикалық бюджет пен бюджет заңнамасын жетілдіру мәсе­ле­леріне қатысты заң жобалары.

Сонымен қатар жұмысқа алған заң жобаларының қатарында Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекске экология мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, салық және бюджетке төленетін басқа да мін­детті төлемдер туралы және энергия үнем­деу мен тиімділігін арттыру және ауд­андық, қалалық және ауылдық билік дең­гейлерінің дербестігі мен жауапкер­шілігін кеңейту мәселелеріне қатысты түзетулер енгізетін заң жобалары бар.

Сондай-ақ Палатаның бейінді коми­тет­тері қорытынды әзірлеу мер­зім­дерін шығару үшін бірқатар ратифи­кациялық заң жобаларын жұмысқа алды. Олар ЕАЭО тауар мен қызмет көрсету бел­гілері және тауарлар шығарылған жер­лердің атаулары туралы шартты және Қазақстан мен Әзербайжан арасын­дағы азаматтардың өзара визасыз жол жүру­лері туралы келісімге өзгерістер енгізу туралы хаттаманы ратификациялау туралы заң жобалары.

Бұдан бөлек, Қазақстан мен Азия Даму Банкі арасындағы Қарыз туралы келісімді (Жай операциялар) (COVID-19-ға қарсы күрес жөніндегі белсенді шаралар мен шығыстарды қолдау бағдарламасы) және Қазақстан мен Азия Инфрақұрылымдық Инвестициялар Банкі арасындағы Қарыз туралы келісімді (COVID-19-ға қарсы күрес жөніндегі белсенді шаралар мен шығыстарды қолдау бағдарламасы) ратификациялау туралы заң жобалары бар.

Отырыс соңында Мәжіліс депутат­тары мемлекеттік органдар басшылары­на депутаттық сауал жолдады. Премьер-Министрдің орынбасары Роман Склярдың атына сауал жолдаған Мәжіліс депутаты Ерсұлтан Бектұрғанов еліміздегі авто­көлік ұрлығына алаңдаушылық білдірді.

«Ішкі істер министрлігі ұсынған мәліметіне сәйкес, кейінгі 2 жыл және 2020 жылдың 8 айы ішінде 5 132 көлік ұрла­нып, соның тек 1 922 көлік иелеріне қайтарылды. Жалпы, автокөлігінің жо­ғалуы және оның табылмай кетуі жәбір­ленген көлік иесіне ауыр тиетіні белгілі. Ста­тистикаға сүйенсек, 2019 жылы 1 490 автокөлік ұрланып, оның 671-і ғана табылған. Ал биылғы 8 айда 1 733 авто­кө­лік ұрланып, 233-і ғана табылып отыр», деді депутат.

Е.Бектұрғановтың айтуынша, мұның басты себептерініңі бірі – автокөлік құралдарын екінші реттік есепке алу немесе шешу кезінде автокөліктің шана­ғы мен қозғалтқышының нөмірлік белгі­лерін визуалды тексеру жүргізуді алып тастау. Депутат келтірген деректерге сү­йен­сек, кейінгі 2 жылда және 2020 жыл­дың 8 айында екі реттік санаққа қойыл­ған көлік­тердің саны 2 325 820 құра­ған. Е.Бек­тұрғанов осыған байланысты шанақ­тың және қозғалтқыштың нөмір­лік белгілерінің түпнұсқалығы бөлігін­д­е және көлікті екінші реттік қайта тіркеу ке­зінде сәйкестігін тексеруді қайта іске асыру мүмкіндігін қарастыруды сұрады.

Мәжіліс депутаты Альберт Рау Бас прокурорға сауал жолдап, заңсыз алтын іздеу­шілерді қылмыстық жазаға тартуды талап етті. Оның сөзіне сүйенсек, елі­мізде алтын кендерінен шикізат ұрла­ғандар азаяр емес.

«Бірқатар аймақта ұзақ жылдан бері алтын шикізатын ұрлау әрекеттері ты­йыл­­май келеді. Әсіресе Ақмола облы­сын­­дағы «Қазақалтын» тау-кен концер­нінің жағдайы ушығып кеткен. Ол жерде 2015-2020 жылдары аралығында кәсіп­­орынға қарасты нысандарда 32 мың­­нан астам заңсыз алтын іздеушілер ұсталған», деді депутат.

Бұған дейін әкімшілік құқық бұзу­шылық туралы заңнамаға өзерістер енгізілген-ді. Аталған құжатқа сәйкес, қорғалатын нысанға заңсыз кіргені үшін 15 айлық есептік көрсеткіш көлемінде (1 айлық есптік көрсеткіш – 2 778 теңге) айыппұл қарастырылған. Немесе күдікті екі аптаға қамауға алынады. А.Раудың сөзіне сенсек, мұндай шаралар жағдайды түзетпеді, тәртіп бұзушылар әлі де азайған жоқ.

«Мәселен, 2019 жылдың ақпаны мен 2020 жылдың тамыз айы аралығында 5 700 заңсыз алтын іздеушілер ұсталып, полицияға тапсырылды. Олардың басым бөлігі – 4 400 адам тәртіп бұзушылықты екінші рет жасаған. 3697 адам жауапқа тартылды», деді А.Рау.

Депутаттың айтуынша, заңсыз алтын іздеушілер жарылғыш заттарды жиі пайдаланады. Бұған қатысты қыл­мыстық істер де қозғалған. Алайда алтын іздеушілер мен сатып алушыларды Қыл­мыстық кодекстің 196-бабы бойынша жауапқа тарту мүмкін емес. Себебі алтын шикізаты «қылмыстық жолмен табылған мүлiк» болып саналмайды.

«Осылайша, заңсыз алтын айналымы өндіруші компаниялардың жұмысын қиындатып отыр. Экономикаға да айтарлықтай шығын келтіреді. Өйткені бюджетке тиісті салықтар мен төлемдер түспейді. Осыған байланысты бақылауды күшейтіп, асыл металдардың заңсыз айналымы үшін қылмыстық жазаны енгізуді сұраймыз», деді дептутат.

Кейбір ауылдарда ауыз су жоқ

Депутат Жамбыл Ахметбеков Пре­мьер-Министр Асқар Маминнің атына ресми сауал жолдап, ауыл тұрғындарын мазалап отырған ауыз су мәселесін көтерді. Оның айтуынша, осы салаға бөлін­ген миллиардтаған теңгеге қарамас­тан, әлі күнге «тіршілік нәріне» қол жеткізе алмай отырған ауылдар жетерлік.

«Мәжіліске Ақмола облысының Қорғалжын ауданы, Қызылсай ауылдық округінің Шалқар ауылынан «Ақсақалдар алқасы және ауыл тұрғындары атынан 51 адам қол қойған ұжымдық хат-үндеу келіп түсті. Халықтың сұрауы біреу ғана. Ол – ауыз су. Ауыз су – ауамен қатар адам өмірі үшін ең қажетті мәселе екендігіне ешкім таласпайды және осы маңызды мәселе үшін «Ақбұлақ» мемлекеттік бағдарламасы аясында миллиардтаған қаражат бөлінді. Өкінішке қарай, мемлекет ауыз сумен қамтамасыз ету үшін қаншама млрд қаражат бөлсе де, халықты ауыз сумен қамтамасыз етуге әлі күнге дейін толық қол жеткізе алмай келеміз», деді депутат.

Ж.Ахметбековтің келтірген дерек­теріне сай, 2014 жылы Қорғалжын-Шал­қар бағытындағы ұзындығы 29,5 шақырым су құбыры магистралының 95 пайызға тозғандығы расталды. Құбыр жүйесі 1970 жылы салынған. Осыған байланысты 2015 жылдан бастап ауыз су ауылға автокөлікпен тасымалданады. Шалқар ауылының ішкі су тарту құбыры 2010 жылы салынып, 2014 жылға дейін қолданылған. Алайда кейіннен қараусыз қалғандықтан, қазір қайта жөндеуді қажет етеді.

«Күздің жауын-шашыны кезінде, қыстың боранында жол жабылған кездерде ауыл тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз етуде көптеген қиындықтар туындайды. Былтыр қаңтардың қарлы бораны кезінде автомобиль жолы жарты айға жуық жабылып, Қорғалжын тұрғындары қар ерітіп, мұз ойып ішуге мәжбүр болды. Бұл жағдай республикалық Қазақстан-1 телеарнасынан көрсетілді. Осы жағдай әлі сол күйінде, өкініштісі бұл үйреншікті жағдайға айналып барады. Жағдай өте күрделі, біздегі нақтыланбаған деректер бойынша Қорғалжын, Біртабан, Шалқар ауылдарында 6 мыңнан астам адам тұрады. Осы ауылдарда 5 мыңға тарта ірі қара, 3 мың жылқы, 6 мың қой-ешкі, 15 мыңға тарта үй құсы өсіріледі. Мәселенің әлеуметтік маңыздылығын ескере отырып, республикалық бюджеттен аталған елді мекенді ауыз сумен қамтамасыз ету үшін қажетті қаражатты бөлу мүмкіндігін қарауыңызды сұрай­мыз», деді Ж.Ахметбеков.

Депутат Василий Олейник Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Әлихан Смайыловқа жолдаған сауалында кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүддесін қылмыстық-құқықтық тұрғыда қорғау мәселесін көтерді. Оның айтуын­ша, кәсіпкерлер құқық қорғау және бақылаушы органдар тарапынан жасалатын түрлі қысымға тап келеді.

«Сотқа дейінгі тексеру органдары кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық қуда­­лауға ұшыратқаны жиі тіркеледі. Мә­се­лен, кейінгі 4 жылда Қаржы минис­тр­­лігіне қарасты Экономикалық тек­се­ру қызметі жүргізген экономика сала­сындағы тексерулерінің 17,3 пайы­зы не­месе 2069 іс тоқтатылған. Оған қоса, кәсіп­­кер­лердің құқығы түсін­діріл­мейді және келтірілген шығын қайтарыл­май­ды», деді депутат.

Үкімет басшысы Асқар Маминге сауал жолдаған Юрий Тимощенконың айтуынша, зейнетақы қорынан берілген ақша алимент пен кредит бойынша қарыз үшін өндіріліп алынуы мүмкін.

Қазіргі таңда Үкімет тиісті құжат­тарды әзірлеп, зейнетақы жинақтарын пай­далануды заң жүзінде бекітуді жос­парлап отыр. Алайда кейбір салымшылар бірқатар қиыншылыққа тап болуы мүмкін.

«Мемлекет басшысының Жол­дау­ын­да айтылған 700 мыңнан астам салым­шылардың арасында қарызын төлеуге міндеттелгендер бар. Мәселен, олардың арасында алимент төлейтіндер және банктік және микроқаржылық ұйым­дарға борышкерлер де енген. «Сот орын­даушысының мәртебесі мен атқару өндірісі туралы» заңның 98-бабына сәйкес, зейнетақы жинақтары өндіріп алу­ға жатпайды. Дегенмен, жолдау бо­йын­ша үй алуға, емдеуге және сенім­гер­лік басқаруға берілетін ақша зейнет­ақы тө­лем­дері болып саналады және жаңа­ғы заң­да көрсетілмеген», деді Ю.Ти­мо­щенко.

Депутаттың айтуынша, өндіріп алуға жатпайтын ақшаға зейнетақы жинақ­тарын ғана емес, зейнетақы төлемдерін де кіргізбесе, көп адам жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Мәселен, олардың төлемдерін алимент немесе кредиттік қарызын жабуға міндеттеуі ықтимал.

«Осылайша, зейнетақы төлемдері мақсатсыз жұмсалуы мүмкін деген қауіп бар. Сот орындаушылар ол ақшаны мәжбүрлі түрде өндіріп алуы мүмкін. Сондықтан тиісті заңдарда нақты үш мақсатты көрсетіп, зейнетақы төлемдерін де өндіріп алуға жатпайтын ақша ретінде бекіту керек», деді Ю.Тимощенко.