«Шынымды айтайын. Өкінбеген бірде-бір күнім жоқ. Алайда бұл жерде болғаным үшін немесе сіз солай ойлағаныңыз үшін емес. Сол кезде жас болғаным үшін өкінемін. Албырттығым үшін өкінемін. Білместікпен қылмысты енді жасайын деп тұрған бозбаламен кездескім келеді. Сөйлескім келеді. Оған барлығын айтқым келеді. Оған жеткім келеді. Бірақ ол бала жоқ. Бар қалғаны осы шал. Сонымен өмір сүруге тура келеді. Тәрбиелену деген осы ма?».
Бұл әлемге әйгілі шығарма, бестселлер «Шоушенк түрмесінен қашу»-дағы Қызылдың түрме басшымен болған диалогы. Аталған лагерьде жазасын көп жыл өтегендермен осылай сөйлесіп, босататын заң бар. Бұған дейін де Қызылға бұл сұрақ әлденеше рет қойылады. Қызыл сол сұрақтардың бәріне «Иә, тәрбиелендім, қоғамға енді еш зияным жоқ» дейтін. Алайда онысына ешкім сенбейтін, сәйкесінше бостандық мөрін соқпайтын.
Жоғарыдағы әңгімеден кейін Қызыл бостандыққа шығады. Бірақ қайда? Ол үшін бостандық деген не? Өмірінің түгелін түрмеге берген адамдар үшін керісінше бостандық түрмеден бетер қорқынышты бола бастайды. Бұл ащы да болса шындық. Кейде сіздің де өмір бойы шындық деп айтып келгеніңіз өтірік болып шықса ше? Бұл да тура сол сияқты сезім. Қызыл осыған дейінгі сұрақтардың бәріне өтірік жауап беріп келген еді. Бәлкім ол әдейі солай істеуі де мүмкін. Оны шығармада өзі де айтады. «Бұл қабырғалар мені қамап тұрған жоқ, қайта маған қорған сияқты» дейді. Өмірінің түгелін түрмеде өткізген адамға бостандықта орын жоқ деп ойлайды. Шынында да оларды қоғамның, олардың қоғамды қабылдауы оңай болмаса керек. Қызылдың бұл түрмеден неге шыққысы келмейтінін шығарма барысында түсінесің. Бостандықта оны ең бірінші Брукс үрейі қарсы алатынын біледі. Брукс – 50 жыл түрмеде отырған қарт кісі. Бостандыққа шығуын шыққанмен ауыр депрессияға түскен ол ең соңында өз-өзіне қол жұмсайды. Себеп көп. Еркіндікке еш икемі жоқ Брукс үшін бұндағы уақыттың жылдамдығына ілесудің өзі қиын. Ойлай беріңіз, Брукс түрмеге түскенде көшеде екі-үш-ақ көлік болатын. Елу жылда көше машинадан көрінбейді. Ақыры Брукс ана әлемді бетке алады. Өкінішті әрине... Қызылдың да үрейі осы. Бірақ Қызылды сол үреймен бірге Дюфрейн мырзаның үміті де өзіне шақыратын.
Жалпы аталған шығарма осы Дюфрейн мырза туралы. Оқиға осы кейіпкердің айналасында өрбиді. Автордың бүкіл айтпақ ойы осы кейіпкер арқылы ашылады. Тіпті Дюфрейннің әрекеттеріне қарап отырып, Шоушенк түрмесі деп отырғанымыз Дюфрейннің өзі екенін ұғасыз. Қызық. Қызық болғанда – қасірет.
Энди Дюфрейн – әйелінің опасыздығы үшін 28 жылға бас бостандығынан айырылған банк қызметкері. Соттың айыптауынша Энди әйелі мен оның көңілдесін атып өлтірген. Өзінің сөзінше ол ешкімді өлтірмеген. Ақиқат кейін анықталады. Энди ешкімді өлтірмеген. Қоғамға кейде бәрібір.
Әзірге Эндиді Шоушенктің шу-шу еткен тұтқындары мен сұп-сұр қабырғалары қарсы алады. Жалпы бұл шығарма адамның ішкі сенімі, үміті, психологиялық тұрғыдан сынып кетпеу жайлы айтқысы келеді. Энди үшін Шоушенк өзінің осал мінездерін түзету, тазарту орыны еді. Шығарманы кейде Арылу деп те атауға болады. Жоқ, түрмеге әкелген күні қатты қысыммен су бүркіп тазартуды айтпаймыз. Өзіңнің осал мінезіңді шыңдау да тазару сияқты. Оның үстіне түрме басшысы да сотталғандарға Інжілді оқуын талап етеді. Інжіл де тазару жайлы көп айтады. Тізе берсек бұл шығармада мән беретін детальдар өте көп. Негізінен Эндидің Шоушенктен қашып шығуына көмектесетін екі зат болды. Біреуі – Інжіл, екіншісі – қабырғаның үштен бірін алып тұрған Мэрилин Монроның жартылай жалаңаш суреті. Осы екеуінің өзі шығарманың негізгі кілті деуге болады. Себебі Энди жиырма жыл бойы Шоушенктің қабырғасын қазып шыққан кішкентай балға осы Інжілдің ішінде жасырылып келеді. Ал сол жиырма жыл бойы қазып келген үңгір әлгі суреттің астында болатын. Сайып келгенде бұл бізге ежелден таныс аксиома. Ең құпия зат ең көрнекті жерге жасырылады. Төрде ілулі тұрған мылтықтың ұңғысына жасырылған құпия хат сияқты, не болмаса Сталиннің суретінің астына жасырылған ақын суреті сияқты, я болмаса өлейін деп жатқан кемпірдің кебініне оралған қолжазбалар. Энди үңгірі де тура осындай ең көрнекті жердегі құпия үңгір еді.
Арылу деп қалдық қой. Шындығында Энди қоғамның лас әрекеттерінен бұл жерде де құтылмайды. Жалған бухгалтериямен айналысып, түрме басшысының 370 мың доллар ақшаны жымқыруына көмектеседі. Өтірік ойдан адам жасап шығарады. Оған құжат дайындайды, көлік куәлігіне дейін дайындайды. Әлгі ақшаның бәрін сол адамның атына түрмеде отырып аудара береді. Не деген қылмыс? Адам өлтірді деп түрмеге түседі, түрмеде отырып ойдан адам жасап шығады. Әділет қайда, адам құқығын бірінші орынға қояды дейтін заң қайда?
Ал енді Энди төзімділігі туралы қалай айтсақ та тауыса алмайтын шығармыз. Оның штат сенатына басында аптасына бір рет, кейін екі реттен хат жазып, кітапхана мен түрме бюджетіне ақша сұратуы адамды таңғалдырады. Алты жыл бойы екі мәрте хат жазып отырады. Есептей беріңіз. Мыңдаған хаттарға жауап беру мүмкін еместігін ұққан сенат Эндидің талаптарын орындауға мәжбүр болады. Сөйтсек бұл Дюфрейн табандылығының басы ғана екен.
Дюфрейн – Шоушенктен қашып шыққан жалғыз адам. Жиырма жыл бойы Інжілдің ішіндегі кіп-кішкентай балғамен алып үңгір қазып, 450 метрлік дәрет құбырымен бостандыққа шығады. Түрме жуындырып, тап-таза ғып қабылдаған Энди нәжіс құбыры арқылы еркіндікке ұмтылды.
Шоушенк – Дюфрейннің өзі. Әдетте біз көбелектің әсемдігіне ғана сүйсінеміз. Оның әу баста жұмыртқа ішіндегі сұрықсыз құрт екенін ойлағымыз келмейді. Энди эволюциясы да осы жаратылысты еске түсіреді. Энди – жиырма жыл бойы түрме қабырғасын емес, өзін өзі қазып шыққан жанкешті адам. Жону, қашау, қазу – Эндидің жалпы хоббиі. Шығарма барысында оны қатты тастардан шахмат тастарын жасап жүретінін байқайсыз. Шын мәнінде ол Энди деген фигураны қашап жүрді. Елдің бәрі түнімен шықыр-шықыр еткізіп тас фигура қашап келді деп ойлады. Шындығында ол түрменің қабырғасын жиырма жыл үңгіді. Қызыл ол балғаны Эндиге әкеп бергенде: «Бұны қайтпексің, бұнымен қабырғаны қашау үшін кемі 600 жылкерек қой», деп күлген еді.
Эндидің кінәсіздігі жайлы айтпай кеттік. Ол кінәсіз еді. Оны түрмеге кейіннен түскен Томи есімді жас жігіт айтып қалады. Шындығында Томимен басқа түрмеде камералас болған әлдебір қылмыскер бір жігіттің үйін тонауға барып, үй иелері үйде болып қалады да жігітті өлтіргенін айтады. «Әйелі де қасында болды оны да өлтірдім, себебі ол әйелі емес көңілдесі екен, өз күйеуі банк қызметкері болатын» дейді. Энди шынымен де оларды өлтірмеген еді. Өзін өзі ұстай алмаған ол оқиға орын алған жерде не болғанын бағамдай алмай қалады. Шоушенк оған сабырлы болуды үйретеді. Мінезін жүгендеуді, эмоцияға берік болуды танытады.
Түрме басшысы Нортан Томиді шындықты айтып қойғаны үшін өлтіріп тастайды. Айтпақшы, түрменің заңын түсіну мүмкін емес. Карцер деген қара түнек бар. Мысалы Энди түрмеге алғаш түскенде оны әлдекімдер қатты соққыға жығады. Энди бір ай емханада тұра алмай жатады. Ал оны соққыға жыққан оңбаған 1 апта ғана карцерге жатып шығады. Кейін Энди де карцерде жатады.
Энди түрмеден қашатын күні Қызылға көп нәрсе айтады. Біз бағанадан бері түрмеде ұзақ жыл отырғандардың баратын жері жоқ деп тұжырып келдік қой. Эндидің баратын жері бар. Ол бостандыққа шықса Тынық мұхит жағасынан отель ашатынын, Мексикадағы Сиуатанехо қаласында тұратынын айтады. «Мексикалықтар Тынық мұхиты туралы не дейтінін білесің бе?» дейді Энди. «Ол ештеңені есінде сақтамайды!». Қабырғалар ше, адамдар ше? Біз бәрін есте сақтаймыз. Ештеңені ұмытпаймыз.
Энди Қызылға бір мекенжай туралы айтады. Бостандыққа шыққан соң сол жерге кел. Саған айтатын сөзімнің бәрі сонда дейді. Ертесіне Дюфрейн түрмеден қашты деген хабар келеді. Ол қашып қана қоймай, түрме басшысының бүкіл ұрланған ақшасын алып, Нортонның қылмысын әшкерелеп газетке мақала бергізіп өзі Мексикадағы жағалауға бет алады. Түрме басшысы өзін өзі атуға мәжбүр болады. Басқа жол да жоқ. Былай қарасақ, Нортонның да түрмеден басқа мекені жоқ. Барлығы өздерін Шоушенктің қабырғаларына мәңгілік тұтқындап тастаған. Күзетшілер де, қылмыскерлер де. Уақыт та тұтқындалып қалғандай.
Дюфрейн Қызылға айтып кететін мекенжай – Энди әйеліне ең алғаш сөз салған жер. Дюфрейн ештеңені ұмыта алмайды. Себебі ол Тынық мұхиты емес, ол – Шоушенк.
Шығарма желісін біз режиссер Френк Дарабонттың картинасы арқылы баяндағанымызды айта кеткеніміз жөн. «Шоушенк түрмесінен қашу» – бұл Стивен Кингтің атақты шығармасы. Кейбір деректерге сүйенсек бұл шығарманың жазылуына Лев Толстой қатты әсер еткен. Орыс классигінің «Құдай шындықты көреді, бірақ ол жақын арада айтпайды» деген тәмсілі Кингті қатты толқытса керек. Екі автор да өздері жасамаған қылмыстары үшін түрмеге түскен адамдар туралы жазады.
