Шығыс тілдері мен тарихын, мәдениетін зерттеудің бай дәстүрі бар Мажарстанда түркі тілдерін оқытудың үш ғасырлық тарихы бар. Әлемде алғаш рет 1867 жылы Будапешт университетінде түркология кафедрасы, 1897 жылы Коложвар (Трансильванияда) университетінде алтаистика және компоравистика кафедрасы құрылған. Осындай дәлелді уәждер өте көп. Әлемдік түркологияның берік қамалына айналған мажарстандық мектептің ең көрнекті өкілі, тегі құман-қыпшақ Немет Дьюланың туғанына 130 жыл толуы кеңінен аталып өтуде.
ХІХ ғасырдың орта шенінен бастап әлемде белең алған таптаурын тұжырым мен пайымдарды қайта қарастыруға деген құлшыныстан ғылымда «кабинеттіктен» гөрі, зерттеу нысанына барып тікелей мәлімет жинай отырып, шендестіре зерттеу бағыты орныға бастады. Осы тұста мажарлардың арасынан сан ондаған мамандар шығысқа – Азияның түкпір-түкпіріне ғылыми миссиямен аттанды. Олардың бәрі туралы сөз қозғау мүмкін емес, тек Көрөчи Чома мен Вамбери Арминді атасақ жеткілікті. 1848 жылғы халықтар көктемі лебімен рухтанған мажарлар ұлттық жаңғыруға етене мән бере отырып, дербестелу саясатын қарқынды қолға алды. Ең бірінші мәселе – мажар тілі қандай тілге туыс, нендей топқа жататындығы, халықтың тегі мен болмысы туралы сауал көпті толғандырды. Бұл саладағы «майдан» түркі мен фин-угор бағытының арасында жүрілді.
Осы тұста Мажарстанда мажар тілін жаңғырту, білімге құштарлық культі ерекше еді, экономикасы да қарыштай түскен кез. Осындай мамыражай тұста дүниеге келген Немет Дьюланың пешенесіне ел өміріндегі аса маңызды салада дендеп еңбектену бұйырыпты.
1890 жылдың 2 қарашасында шағын кәсіпкердің отбасында дүниеге келген Дьюланы екі ағасының жолымен орта мектепті бітірген соң қолғабыс болып, отбасылық кәсіпті (тігін ательесін) дөңгелетеді деп күткен еді. Бірақ мектепке бармай тұрып-ақ оқып-жазып үйренген әлжуаз, бірақ тумысынан зерек, зерделі бала ғылым жолын таңдады. Оған отбасының қаржылық жағдайы қолдау болды. Гимназияда досы Дьөрфи Иштван (мажар этнографиясының көрнекті тұлғасы, Карцагтағы Құмания мұражайы оның есімімен аталады) оны түрік тілімен шұғылдануға үгіттейді. Осман түрік тілін екі жыл үйренген гимназист Немет шығыспен етене жақын танысу үшін 16 жасында Ыстанбұлды, келесі жылында Айдын, Ізмір (Смирна) қалаларын аралайды. Бұл сапарларда үйрену, ел-жермен танысуы өз алдына, сабақ беріп, тіл үйретіп қаржы айыруға мүмкіндігі болған екен. Мұндай іздену сапары түркіге қоса, орыс тілін үйрену мақсатында 1909 жылы Қырымда жалғасады, ол жақтан ғылыми әдебиеттерді арқалап келеді. Сөйтіп Будапешт университетіне еш кедергісіз оқуға қабылданған Немет Дьюланың ғылыми дайындығы мен тәжірибесін ескерген ғалымдар 1-курсын бітіре сала оны Кавказдағы түркілерді зерттеуге жібереді. Халықаралық Азиятану қауымдастығының мажарстандық комитеті стипендиясына ие болған жиырма жасар жігіт ірі олжамен оралған: жинақталған материалдары арасында Иырчы Қазақ, Магомед Эфенди Османоглыдан бастап құмық, малқар ауыз әдебиеті мен тіл тарихына қатысты мәліметтерді жариялайды, 4 тілді сөздік дайындайды. Ол үшін аталған тілдерінің табиғатына үйлескен әліпбиді өзі құрастырған (!). Аталған ұйым 1913 жылы Неметті Өфе өңіріндегі чуваштарды зерттеуге аттандырады.
Немет 17 жасында хабарлама мақала, ал жиырмасында тырнақалды ғылыми мақаласын жариялаған. Ғылыми ұстанымды этимолог, алтаист, фонетик Гомбоц Золтан мен фин-угорист, этнограф Мункачи Бернаттан үйренгендігін жазған. 1911-1914 жылдары Лейпциг, Киль, Берлин университеттерінде Ганс Штумме мен Георг Иакоб секілді профессорлардан дәріс алды. Мұнан кейін 2-3 жыл бойы білігін шыңдауға бел буған зерттеуші Германия, Франция, Ресей, Польша, Чехия, Бұлғария кітапханаларында жұмыс жасайды.
Зерттеу нәтижелерін мажарша және шет тілдерде үзбей жариялап отырған Немет 1916-1917 жылы түрік тілінің грамматикасы, тілдескіш, сөздік қатарлы бірнеше еңбегін неміс тілінде жарыққа шығарады. Бұл осман түрік грамматикасы Немет үшін алғашқы ірі баспалдақ қана емес, оның өміріне үлкен бетбұрыс әкелген, Ататүрікпен арадағы байланысқа арқау болған еді.
1916 жылы Немет Дьюла Будапешт университетінің түркология кафедрасына ерекше құқықтағы ұстаздыққа шақырылады. Білігі кемелдене бастаған Неметке бұйыртқан бұл мүмкіндік оның ғылыми мұратының өз ырғағымен жүзеге асуына қолайлылық тудырды. Сөйтіп ол Мажар шығыстануының дамуына оңды бетбұрыс әкеліп қана қойған жоқ, мажарлардың көне тарихы, тілі мен мәдениетінің тың серпінмен дамуына, сол арқылы әлемдік түркологияға тың леп ашты деуге болады.
Немет шығармашылығы алтаистикадан басталғанымен (тіпті мажар тіліндегі моңғол кірме сөздері туралы мақала да жариялаған) тарихи лингвистикаға қарай ойысты.
Неметтің ғылыми миссиясының басты нысаны – Хонфоглалаш, яғни мажарлардың Отанға (Еуропаға) қоныстану мәселесі, дәлірек айтсақ, Карпат қойнауына қоныстану үрдісінің алғышарттары, тарихы, этнос ретінде қалыптасу мәселесі болды. Бұл мәселені саралауда мажарлардан бұрын тарихи сүрлеуді салып өткен, көне хроникаларда мажарлардың бабалары ретінде қарастырылатын (ал мажарларды – түркі деп таңбалайды жылнамаларда!) Аттила ғұндарынан бастап, Арпад патшаның мажарларының қалыптасуы, тілі, мәдениетінің өзге жұрттармен тарихи байланысын ғылыми тұрғыдан анықтауды мақсат етіп қояды.
Мажар тарихы мен мәдениетінің терең қойнауына дендеп бойлау үшін Немет тарихи линг-
вистиканың, әсіресе этимология мен ономастиканың мүмкіндігіне сүйеніп қана қойған жоқ, оны әдістемелік және мазмұндық тұрғыдан байытты. Өмірінің елеулі бөлігін арнаған «A honfoglaló magyarság kialakulása» – Отанға қоныстанушы мажарлардың қалыптасуы» атты монографиясын 1930 жылы жарыққа шығарды. Онан бері ғасырға жуық уақыт өтсе де, әлі де құндылығы мен концептуалды арқауын жоғалтпаған еңбектің ғылыми, практикалық маңыздылығы кеміген жоқ. Еңбектің алғысөзінде автор былай деп толғайды: «Мажарлар Орталық Еуропалық қауымдастыққа қосылардан бұрын шамамен мың жылдай (!) уақыт бойы түркі жұрттарымен бірге (együtt!) өмір сүрді. Бұл бірге өмір сүрген кезең тарихы, оның жағдайына (обстоятельство) қатысты тарихи дереккөздерде сөз болмаған. Дегенмен, түркі халықтарына қатысты тарихи деректер, этнографиялық сипаттамалар мен тілдік мәліметтерге сүйене отырып, сақталып қалған ортақ атаулар мен олардың түйінін шешу арқылы мажарлар өзіміздің байырғы келбетіміз туралы «картинаны» тірілте аламыз».
Бұл – Немет Дьюланың тағаны, қағидаты болды. Бұл жолда ғалым түркілердегі есім беру, атау жүйесіне қатысты мәселелерді зерттей отырып, оны классикалық ономастиканың жаңа әдістемелерімен толықтыра, түркологиядағы білігімен ұштастыра саралады. Нәтижесінде соны қорытындыға қол жеткізді. Шығыс Еуропадағы түркілердің тарихының ғұндардан бастап, мажарларға дейінгі кезеңін саралау барысында ортаға бұлғар-түріктерді «қойды». Алтаистикадағы ламбдаизм, ротацизм сияқты тарихи фонологиялық құбылыстардан туындайтын тартыстарды сәтті талдай отырып, Густав Рамстед сынды түркологтардың пікірінің орынсыз екенін сынады. Рамстедтің түркілердің атажұрты Қиыр Шығыста Хянган жоталарына қарай, шалғайда деген уәжінің қисынсыз екенін дәлелдеген Немет түркінің отаны Ертіс бойында, Батыс Сібірдің оңтүстігінде тохарлар мен көне иран ықпалы жеткен тұста деген көзқарасты ұсынды.
Түркі мен орал тілдеріндегі ортақ жалғау, жұрнақтар әрі сингормонизм құбылысынан басқа синтаксис пен грамматикалық ұқсастықтарға ден қойды. Сөйтіп чуваш пен сақа (якут) тілі ортақ түркі тіннен ерте алшақтап шыққанын дәлелдеді, орал және түркі тілдерінің аражігін, типологиясын ажыратуға атсалысты. «Бұлғар» этнонимінің мәні – аралас, қосылыс, түзіліс дегенге саятынын, оның себебі Аттила патша өлімінен кейін Паннониядан Кавказдың теріскейіне қарай шегінген ғұндар 465 жылдар шамасында сол аймаққа қарай ойысқан оногурлармен араласудан туған деген байламға келді. Осылайша бұлғарлар чувашқа тән тілдік ерекшелікке («р» дыбысы) қоса, Аттила культін ала келді. Кейін аталған сипаттар түркі-бұлғарлардан қоңсы мажарларға қарай ауысты дейді. Тарихи және тілдік деректерде сақталған бұл кезеңге тән оногур, савир, түрк этностық атауларының мәнін ашты. Мұндағы оногур – унгар, хунгар, венгр аталған мажар, ал грек, араб деректері түрк деп атауы да мажарлар, тіпті Константин Перфирогенитос (Багрянородный) жылнамасында саварто асфолой, яғни савир деген атпен мажарларды атаған. Демек, Теріскей Кавказ бен Қазар (Каспий) аумағындағы тарихи-этностық болмыс мажарларға қатысты өрбиді.
Монографиясында Немет мажар этносының құрылымына түркілік сипаты тән екендігін айта отырып, оны құрушы 7 тайпаның атауын былай деп түсіндіреді: оның екеуі угор текті: бірісі – Ниек мағынасы – жиек, атыз, шет, екіншісі – Медьер, Мадьяр угорлардың ортақ атауы медь+ері түркілердегі адамы деген жіктік түрде (түркман сияқты) қалыптасқанын айтады. Ал қалған тайпа атаулары түркілік сипатта: Кабар (қабаруы, ісіну, қарсылық танытушы), Дьармат (шаршамас), Күрт (қар үйіндісі), Тариан (қосалқы билеуші, жалған бек), Иенө (уәзір, уәли), Кери (орасан, дәу) Кеси (бөлік, үзік) деген мәнін ашып көрсетеді. Ғалымның пайымдауынша, мұндағы Ниек – қорғаушы, Медьер – жетекші (ноқта аға), Күртдиармат – екі тайпадан тұратын, ал Тариан мен Иенө мажарларға ертеден қосылған, Кері мен Кеси кештеу келіп қосылған тайпа деп қорытады. Түркілер өзінен әлдеқайда төмен, әлсіз ұйымдастырылған угорлардың басын қосып ұйыстырған, бірақ кейін өздері оларға сіңіп кеткен. Неметтің пікірінше, башқұрлар түркіленген мадиярлар, XII ғасырда шығыстағы туғандарын іздеген мажар саяхатшыларының жолығып, тіл қатысқан бауырлары солар болған.
Ол байырғы түркілердің отаны қайда деген мәселеге, жоғарыда айтып өткеніміздей, лингвистика арқылы жауап іздеді. Аттиланың ғұндары Азиядағы қытай жылнамаларындағы хунну, сүнну (сюнну) аталған Азия ғұндарымен байланысы қандай, жылнамалар мен аңыздарда мажарлар ғұндардың ұрпақтары деуі қаншалықты сенімді деген сауалдар алаңдатты. Немет осы мәселеде төрт бірдей әріптесімен Лигети Лайош, Ваци Петер, Феттич Нандор және Экхард Шандорлармен бірлесе отырып, 1940 жылы шыққан «Attila és Hunjai» (Аттила және оның ғұндары) атты көлемде коллективтік монографиясында жауап беруге тырысты. Қорытындысы мынадай: Еуропа ғұндарының тілі бұлғар-түркіге жақын деген гипотеза ұсынды. Аттила ғұндарының билеушілері ғана ғұндар, ал қол астындағы жұрты гот, неміс, слав тайпалары болған.
1799 жылы табылған Нойд-Сент-Миклош немесе Аттила қазынасы деп аталған 23 дана алтын ыдыста таңбаланған үлкенді-кішілі жазудың сыры ұзақ уақыт бойы ғылыми полемикаға айналды. Оған қатысты Шебестьен, Надь сынды мамандардың зерттеулерін сын тезіне алған Неметке атақты Вилгельм Томсеннің Буйла ескерткішінің жазуын саралаған пікірі ой салады. Немет екі бірдей жалқы есімдегі таңбаны анықтап, ақыр соңында оның печенек тілінде жазылғанын, оның қыпшақ тіліне жақын тұрғанын, шынтуайтында мажар руникасымен жазылғандығын жаңалық ретінде ұсынады.
Немет – ғылыми шығармашылығында көп мәселемен қатар айналысқан маман. 1921 жылы мажар тіліне түркілерден енген кірме сөздің төркіні туралы мақала жариялаған ол мажар мен түркілердің байланысы барысында алмасқан кірме сөздерді үш кезеңге бөліп қарастырған: біріншісі – мажарлардың Карпатқа қоныстанардан бұрынғы сөздер (бұған чуваш сипатты түркі лексикасы тән); екіншісі – ортаңғы кезеңді қыпшақ пен печенек сөздері құрайды; үшіншісі – кейінгі кезең немесе Осман түріктерінің отаршылдығы кезеңінде енген сөздер (үшінші топтағы 6-8 жүз сөзді талдамақ болған, оның 30-40-ы әлі де мажар тілінде қолданыста).
Ономастика саласындағы еңбектерінде ол мадьяр тарихындағы көптеген тұлғалар мен ру тайпалардың атауын (Кеан, Шалан, Булчу, Хорка, Тетень, Каролду, Шаролту, Айтонь, Бухна) жер-су атауларының түпнегізі (Карцаг, Дебрецен, Колдуш, Өзөн, Маклар, Чепел, Шолиом, Карвай, Көрө) түрік тілінен екендігін, тарихи-этномәдени байланыстың тамыры тереңде әрі тінін үзбей ұзаққа жалғасқандығын ғылыми тұрғыдан тиянақтаған.
Әу баста мажар-түркі байланысының жанды тұсы Еділ бұлғарлары арқылы жүрілді деген тұжырымында қалған Немет өмірінің соңына дейін Бұлғариядағы түріктердің тілін зерттеуді қатар жүргізіп отырды және диалектология мен этнография, ауыз әдебиеті үлгілерін топтастырған іргелі еңбекті шығарды. Өзінің жанына жақын тақырыбы башқұрт-мажар ру-тайпаларының атауы, тілдік байланысы тақырыбындағы зерттеулерін жалғастырған.
Неметтің абыройын асқақтатқан бір жайт – оның жас кезінде жарыққа шығарған түрік тілінің грамматикасы еңбегі. Оқиға жазмышы былай болған екен: Осман империясына қызмет еткен неміс жауынгерлеріне арналып дайындалған Неметтің Türkische Grammatik еңбегін Агоп Мартарян (ол кейін түрік тіліне еңбек сіңірген ғалымға айналған) есімді оқымыстының қолынан көрген түріктер оны жансыз деп күдіктеніп, Пашаның алдына апарады. Шынтуайтында, басқаша жайт екендігін түсіндірген.
1917 жылы Шамда болған бұл оқиғаны Кемал паша Түркия Республикасын жариялаған тұста есіне түсіреді. «Жеңісті енді ғылым саласында жалғастыру керек» деген Ататүрік жаңа республиканың алдындағы бесінші маңызды мәселе ретінде жазу мен тіл реформасын қояды. Ататүрік өзі кірісіп, Вамбериден бастап Неметке дейінгі ондаған мажар түркологтарының еңбектерімен етене танысады. Әсіресе Неметтің аталған еңбегіндегі түркі сөздерін латын әріптерімен транскрипциялауы, сөз төркінін талдаулары ерекше ой тастайды, жазу реформасында арқау еткен бір тірекке айналады. 1928 жылы 1 қарашада қабылданған латын жазуына өту және тілді реформалау шешімінен соң ең әуелі мажар мамандарының қолдауына сүйенеді.
«Неметтің еңбегін етене бойлаған Ататүрік мажар тілінің дамуының тарихын, оның тазалығына жете мән беруге, мажарлардың 150 жыл бұрын еңсерген тіл жаңғырту тәжірибесін Түркия практикасында қолдануды, яғни сөйлеу тілі мен жазу тілі арасында алшақтық болмауы керек», – деген ұсынысына себепкер болды деп жазды зерттеуші Н.Гүнгөрмеш (бұл Ақаңның – Ахмет Байтұрсынұлының концептуалды тұжырымымен толық үйлеседі). Түрік тілі қоғамы мажар түркологтарымен қоян-қолтық жұмыс атқарды. Тіпті оның алғашқы төрағасы Рушен Үнайдын ІІ соғыс уақытында Будапеште елші болды.1936 жылы Долмабакче сарайында өткен Түрік тілі конгресінде Неметтің баяндамасы ерекше қызығушылық тудырды. Осындай іргелі істерде Будапешт университетінің түркология кафедрасының әлеуеті жұмылдырылса, Анкара университетінде 1935 жылы Хунгарология институты құрылады. 1937 жылы Орталық Азия түркілеріне арналған ірі жиынды ұйымдастырған жас ұжым мажар түркологтарының еңбектерін түрік тіліне аудару, насихаттау, шәкірт тәрбиелеу ісінде үлкен жетісікке жеткен. Оған қоса ірі істерде – Түрік этимологиялық сөздігі, Түрік энциклопедиясы сияқты еңбектерді дайындауға мажар түркологтары үлес қосты. Бұл салада Неметтің үлкен ықпалы болғанын мойындау керек.
1923 жылы Мажарстан Ғылым академиясы корреспондент-мүшесі болып қабылданған Немет 1927 жылғы бір ғылыми отырыста «түркі жұрттарын зерттеуді мажар-түрік тарихи байланысынан іздеуді және оны беріден бастауды қолға алатындығын жариялады.
Ол көне, жаңа түрік тілдерін, Осман түрік тілі, этнография, тарихты кешенді түрде оқытуды ұсынды. Немет зерттеуін мадьярлар мен көне және ортағасырлық түркілердің тарихи, мәдени байланыстарына арнады. Шығыс Еуропа аумағындағы руникалық жазуларды (әсіресе Нойд-сент Миклош, секей) Орхон, Талас руналарымен салыстыра зерттеп, «құпияларды» ашты. Бұл салада атақты Вилгельм Томсеннің тісі батпаған соны сүрлеуге соқпақ салды.
Атағы мен шығармашылығы жарыса қарқындаған Немет Дьюла 1928 жылдан «Мажарстан шығыстануы» монографиялар сериясын шығаруды қолға алып, небір тамаша ғылыми тиянақталған еңбектерді халыққа ұсынды. Оның беделімен 1930 жылы Түркі филологиясы және көнемадияр тарихы институты құрылады. Қызметте де өрлейді: 1932 жылдан Гуманитарлық факультет деканы, 1947-1949 жылдары Будапешт университеті ректоры қызметін атқарады. Саясат салқынынан аяғына тұсау салынған пәндер қайта оқытылып, Түркология, Ішкі азия, синология, Шығыс азия кафедралары қайта құрылады. Шығыстану студенттер қауымдастығы да дүниеге келіп, игілікті істерге белсене араласа бастайды. Ол студенттердің көбі қазір Мажарстан түркологиясының белді өкілдеріне айналып отыр.
Ғалымның отан алдындағы сіңірген еңбегін жоғары бағалаған Мажарстан үкіметі Неметті ең жоғары ордендерімен және мемлекеттік сыйлықпен марапаттады.
Әлемде оннан астам танымал профессор тәрбиелеген ұстаз аз болса, соның бірі – Немет. Немет ең соңғы шәкіртінің бірі, жерлесі, туысы Мандоки Қоңыр Иштванға қиын қыстау тұста өзі партиялық кепілдеме бере отырып, оның университетке түсуіне себепкер болған, ерекше қолдау көрсеткен.
Мажар елдігі мен болмысын зерттеу саласында іргелі еңбек тындырған Немет Дьюланың мұрасын отандастары жоғары бағалайды. Немет салған жол кемелденіп, дамып құлашын кеңге жаюда. ХХ ғасыр соңындағы жүйелердің дағдарысынан кейін тың мүмкіндіктерге жол ашылды. Мажарстанда сан салада шығыс елдерімен байланысты, көне тарих пен тілдік, мәдени байланысқа қатысты мыңдаған еңбектер жыл сайын жарық көреді. Оған қоса бұрын беймәлім құндылықтар мен жаңалықтармен толығып отырған бұл бағытқа генетика мен антропология, археология мен фольклористика тың серпін беруде. Мажарстандағы «Шығысқа қақпа» мемлекеттік бағдарламасы аясында келелі істер жүзеге асуда. Бүгінде Мажарстан Республикасы Халықаралық Түркі академиясы, Түрік кеңесі, Түрксой, Түркі экономикалық ынтымақтастығы, Түрік Парламенттер қауымдастығы сияқты бірқатар түркілік интеграцияға белсене араласып отыр. Екі жыл сайын Мадияр-Тұран қауымдастығы (жетекшісі Биро Андраш) Мажарстанда ұйымдастыратын ғұн-түркі-мажар халықтарының Құрылтайы сол бір кездері Немет сынды ғұламалар бастап кеткен ізгілікті істің нәтижесі, бүгінгі ұрпаққа берер ырыздығы деп бағалауға болады. Дунай бойындағы Карпат қойнауындағы бауырлардың арғы-бергі тарихы мен Ұлы даламен арадағы байланысын зерттеп-зерделеудегі ғұлама Немет Дьюланың ерен еңбегі мен үлесі өлшеусіз. Сондықтан Неметті түркологиядағы мәуелі шынар демеске лаж жоқ.
Хинаят Бабақұмар,
тарих ғылымдарының кандидаты, Мажар-Тұран қауымдастығының қызметкері
Будапешт (Мажарстан)
