Экономикалық жаңғыруға бастаған алғашқы қадам

КСРО ыдырағаннан кейін ақшалай ыдырау процесі өте қиын болды және барлық посткеңестік мемлекеттер өздерінің ұлттық валюталарын енгізуімен аяқталды. 1991 жылы желтоқсанда Кеңес Одағы тараған кезде басқа ТМД елдерімен бірге Қазақстан да «рубль аймағында» қала берді. Жаңа тәуелсіз мемлекет басшы­лы­ғы бұл жұмыс орындарын және Кеңес Одағынан мұраға қалған көптеген кәсіпорынды сақтауға көмектесетінін жақсы түсінді.

Қазақстан ең алдымен КСРО-да көмір мен болаттың көзі, сондай-ақ бүкіл кеңес өнеркәсібін басқа пайдалы қазбалармен қамтамасыз етті. Барлық дерлік тасымал тізбектері Орал мен Сібірге байланысты болды. Энергетика тұрғысынан Қазақстанның сол­т­ү­с­тігі, оңтүстігі мен батысы бір-бірімен байланыспады. Сол­түстігі Ресеймен, оңтүстігі Қыр­ғыз­станмен (электр энергиясы) және Өзбекстанмен (газ) бір жүйеде болды. Батыста 1979 жылы ашылған Теңіз және Қарашығанақ ірі мұнай-газ конденсатты кен орындарын игеру басталып кетті, бірақ Қазақстанда өз мұнайшылары жетіспеді. Мысалы, Қарашығанақта жұ­мыс­ты ресейлік «Газпром» жүргізді.

Қазақстан Рес­пуб­­­ликасы бір­тұтас экономикалық ке­ңіс­­­тік ті­нінің сөгілуінен болатын жа­ғым­­сыз әсерді азайту үшін бірыңғай валю­тадан бас тартқысы келмеді. Алайда 1993 жылы Ресей Федерациясы көршісін рубль аймағынан шығарып жатқанын мәлімдеді.

Қазақстан бұған қалай жауап берді? «Газпром» Қара­шы­ға­нақтан кетті. Қазақ­стан мұнай кен орындарын өз бетімен игере бастады, мамандарды асығыс оқытумен қатар, «Шеврон», «Бритиш Газ», «Уррикейн» сияқты батыстық мұнай компанияларын да шақыра бастады. Қарағанды металлургия зауыты жаңа инвестор тапты, олар – әлемдегі ең ірі металлургиялық топ Mittal Steel Company N.V., Қазцинк – Glencore. Жоғары вольтты электр жеткізу желілері солтүстіктен оңтүстікке қарай созылды. Қара және түсті металл Қытайға жөнелтіле бастады, өйткені ол экономикалық тұрғыдан тез дами бастады. Әрине, шетелдік инвес­тор­лармен бө­лі­суге тура келді. Бірақ басқа таң­дау болған жоқ. Ең бас­тысы, Қа­зақстанның ұлттық валютасы – теңге енгізілді.

Сонау 1992 жылдың бірін­ші жартысында Қазақстан бас­шы­лығы тек Ресей рубліне арқа сүйеу асығыс болатынын түсініп, өз валютасын шығару үшін шаралар қабылдады. Жаңа ақша шығару туралы келісімшарт британдық «Харрисон» фирмасымен жасалды. 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік вексельдер Қазақстанға жеткізілді.

Ұлттық валюта – кез келген тәуелсіз егемен елдің рәміз­де­рі­нің бірі. Бұл кез келген елдің экономикалық тәуел­сіз­дігін қам­та­­масыз ететін, эко­но­ми­каны басқа­ру­дың негізгі құра­лы. Көп­те­ген ел­дің ұлттық валю­та­сының тарихы бір­не­ше ғасыр бойы қалыптасты. Кез келген елдің тарихы оның ұлттық валю­та­­сының тарихына байланысты болады.

Қазақстанның ұлттық валютасы – тең­ге­­нің жасалу тарихы Тұңғыш Прези­дент – Елбасының 1993 жылғы 12 қара­шадағы №1399 «Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сын­да ұлттық валютаны енгізу туралы» Жар­лы­ғы­мен басталды. 1993 жылғы 15 қараша­да­ғы құжатқа сәйкес елде ұлт­тық валюта – теңге енгізілді. Н.Ә.Назарбаев­тың ұлттық валютамыз­ды айна­лым­ға енгізу туралы шешімі тәуелсіз Қазақ­стан­ның экономикалық дамуының жаңа дең­ге­йі­нің негізі болды. Теңгенің айналымы егемен Қазақстанға ұлттық на­рық­тық экономиканы құру үшін қа­жет­­ті алғашқы қадамдарды жа­сау­ға мүм­­кіндік берді.

Қазақстанда ұлттық валюта өте қысқа мер­зімде – бір жылдың ішінде да­йындалды. Алайда теңгенің өнімділік дең­гейі ең жоғары, сондықтан оны қол­дан жасау өте қиын. Қазақстандық теңгенің 18 қауіпсіздік деңгейі бар. Бұл су белгілері, қауіпсіздік жіптері, айқын және қайталанатын жасырын бейнелер, кішкентай жазулар және тағы басқалар. Теңге – әлемдегі ең қауіпсіз ұлттық валюталардың бірі. Ұлттық банк банкноттармен және монеталармен бірге инвестициялық және коллекциялық монеталарды шығарады. Инвестициялық монеталар бағалы металдардан жасалған. Олар күмістен және алтыннан жасалады. Резиденттер сатып алу күні мен бағалы металдар бағасына негізделген сатып алу бағасы арасындағы айырмашылықтан пайда көре алады.

Коллекциялық және құйма монеталар белгіленген төлемдер бойынша заңды төлем құралы болғанымен, олар­дың негізгі мақсаты – мәдени, білім беру және инвестициялар. Әрине, олар өте шектеулі мөлшерде шығарылады және Қазақстанда сатылады, шетелде жинақ баға­сымен сатылады. Қазақстан­ның монеталары мен банкноттары нумизматтардың халықаралық жарыс­тарында беделді орындарға ие болды. Оларға көпжылдық тарихы бар монета үйлерінің өкілдері, жоғары деңгейлі әлемдік нумизматтар, сондай-ақ Ресей, Франция, Ұлыбритания, Нидерланд, АҚШ, Канада, Германия, Украина, Литва және Беларусь өкілдері қатысады.

Керімсал ЖҰБАТҚАНОВ,

Қазақ-орыс халықаралық университетінің доценті,

тарих ғылымдарының кандидаты