Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
КСРО ыдырағаннан кейін ақшалай ыдырау процесі өте қиын болды және барлық посткеңестік мемлекеттер өздерінің ұлттық валюталарын енгізуімен аяқталды. 1991 жылы желтоқсанда Кеңес Одағы тараған кезде басқа ТМД елдерімен бірге Қазақстан да «рубль аймағында» қала берді. Жаңа тәуелсіз мемлекет басшылығы бұл жұмыс орындарын және Кеңес Одағынан мұраға қалған көптеген кәсіпорынды сақтауға көмектесетінін жақсы түсінді.
Қазақстан ең алдымен КСРО-да көмір мен болаттың көзі, сондай-ақ бүкіл кеңес өнеркәсібін басқа пайдалы қазбалармен қамтамасыз етті. Барлық дерлік тасымал тізбектері Орал мен Сібірге байланысты болды. Энергетика тұрғысынан Қазақстанның солтүстігі, оңтүстігі мен батысы бір-бірімен байланыспады. Солтүстігі Ресеймен, оңтүстігі Қырғызстанмен (электр энергиясы) және Өзбекстанмен (газ) бір жүйеде болды. Батыста 1979 жылы ашылған Теңіз және Қарашығанақ ірі мұнай-газ конденсатты кен орындарын игеру басталып кетті, бірақ Қазақстанда өз мұнайшылары жетіспеді. Мысалы, Қарашығанақта жұмысты ресейлік «Газпром» жүргізді.
Қазақстан Республикасы біртұтас экономикалық кеңістік тінінің сөгілуінен болатын жағымсыз әсерді азайту үшін бірыңғай валютадан бас тартқысы келмеді. Алайда 1993 жылы Ресей Федерациясы көршісін рубль аймағынан шығарып жатқанын мәлімдеді.
Қазақстан бұған қалай жауап берді? «Газпром» Қарашығанақтан кетті. Қазақстан мұнай кен орындарын өз бетімен игере бастады, мамандарды асығыс оқытумен қатар, «Шеврон», «Бритиш Газ», «Уррикейн» сияқты батыстық мұнай компанияларын да шақыра бастады. Қарағанды металлургия зауыты жаңа инвестор тапты, олар – әлемдегі ең ірі металлургиялық топ Mittal Steel Company N.V., Қазцинк – Glencore. Жоғары вольтты электр жеткізу желілері солтүстіктен оңтүстікке қарай созылды. Қара және түсті металл Қытайға жөнелтіле бастады, өйткені ол экономикалық тұрғыдан тез дами бастады. Әрине, шетелдік инвесторлармен бөлісуге тура келді. Бірақ басқа таңдау болған жоқ. Ең бастысы, Қазақстанның ұлттық валютасы – теңге енгізілді.
Сонау 1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан басшылығы тек Ресей рубліне арқа сүйеу асығыс болатынын түсініп, өз валютасын шығару үшін шаралар қабылдады. Жаңа ақша шығару туралы келісімшарт британдық «Харрисон» фирмасымен жасалды. 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік вексельдер Қазақстанға жеткізілді.
Ұлттық валюта – кез келген тәуелсіз егемен елдің рәміздерінің бірі. Бұл кез келген елдің экономикалық тәуелсіздігін қамтамасыз ететін, экономиканы басқарудың негізгі құралы. Көптеген елдің ұлттық валютасының тарихы бірнеше ғасыр бойы қалыптасты. Кез келген елдің тарихы оның ұлттық валютасының тарихына байланысты болады.
Қазақстанның ұлттық валютасы – теңгенің жасалу тарихы Тұңғыш Президент – Елбасының 1993 жылғы 12 қарашадағы №1399 «Қазақстан Республикасында ұлттық валютаны енгізу туралы» Жарлығымен басталды. 1993 жылғы 15 қарашадағы құжатқа сәйкес елде ұлттық валюта – теңге енгізілді. Н.Ә.Назарбаевтың ұлттық валютамызды айналымға енгізу туралы шешімі тәуелсіз Қазақстанның экономикалық дамуының жаңа деңгейінің негізі болды. Теңгенің айналымы егемен Қазақстанға ұлттық нарықтық экономиканы құру үшін қажетті алғашқы қадамдарды жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстанда ұлттық валюта өте қысқа мерзімде – бір жылдың ішінде дайындалды. Алайда теңгенің өнімділік деңгейі ең жоғары, сондықтан оны қолдан жасау өте қиын. Қазақстандық теңгенің 18 қауіпсіздік деңгейі бар. Бұл су белгілері, қауіпсіздік жіптері, айқын және қайталанатын жасырын бейнелер, кішкентай жазулар және тағы басқалар. Теңге – әлемдегі ең қауіпсіз ұлттық валюталардың бірі. Ұлттық банк банкноттармен және монеталармен бірге инвестициялық және коллекциялық монеталарды шығарады. Инвестициялық монеталар бағалы металдардан жасалған. Олар күмістен және алтыннан жасалады. Резиденттер сатып алу күні мен бағалы металдар бағасына негізделген сатып алу бағасы арасындағы айырмашылықтан пайда көре алады.
Коллекциялық және құйма монеталар белгіленген төлемдер бойынша заңды төлем құралы болғанымен, олардың негізгі мақсаты – мәдени, білім беру және инвестициялар. Әрине, олар өте шектеулі мөлшерде шығарылады және Қазақстанда сатылады, шетелде жинақ бағасымен сатылады. Қазақстанның монеталары мен банкноттары нумизматтардың халықаралық жарыстарында беделді орындарға ие болды. Оларға көпжылдық тарихы бар монета үйлерінің өкілдері, жоғары деңгейлі әлемдік нумизматтар, сондай-ақ Ресей, Франция, Ұлыбритания, Нидерланд, АҚШ, Канада, Германия, Украина, Литва және Беларусь өкілдері қатысады.
Керімсал ЖҰБАТҚАНОВ,
Қазақ-орыс халықаралық университетінің доценті,
тарих ғылымдарының кандидаты
