Тәубе, қазақ даласы ғасыр толға­ғын­да не бір алып перзент-тауларды дү­ние­ге әкелді. Баяғы бір тарғалаңда басынан мың тайлағы босқан Қаратауды айтыңыз; Тұтас түркіге алтын тақ бол­ған, Асанқайғыша айтқанда, ат тұяғы­мен шалғанда арғы шеті мен бергі шеті алты айлық аумақты алатын қарт Ал­тайды атаңыз; Хауана мен Адамата жұ­мақ­тан қуылып, жер бетіндегі ыстық та, қағыр мекенге тап болғанда Алладан тілеген тілегінің құдіретімен кез болған «иранбағы» – Алатауды айналып-тол­ға­ныңыз; хас сұлудың жанарындай Сексен көлді көкірегінде тербеп, бұлықсыған Бу­ра­байды бауырына басқан Ақан серінің Көкшесін еске түсіріңіз; Ұшар биігін ұлар жайлаған, даланың дара перезенті хан Жошы жатқан Ұлытау сынды, тағы бас­қа тауларды оймен өлшеп, санамен сара­лап көріңізші: қазақ үшін қай-қайсысы да тең­дессіз биік таулар. Ал біз сөз еткелі отырған қазақ жерінің ең биік нүктесі атанған Хантәңірі ше?

Ұлы далада биіктігі 6 мың метрден асатын он екі тау бар болса, олардың ара­сындағы ең биігі осы Хантәңірі. Әл­гі бір Ньютон шал айтты дейтін «өзі­не де­йінгілердің иығында тұрған биік тұл­ғадай» шүбәсіз, шексіз асқақ. Бәл­кім, содан болар, осы бір тау жайлы оқ­тын-оқтын ой қыдыртқанда, бір құді­ретті сезімнің бесігіне бөленетініңіз. Көк­­ке тырмысқан көп-көп сеңгірдің іші­­нен, ха­кімше болғанда, саусағын ас­пан­ға жайып, айға талпынған жас жү­рек­­тің сұлу бір суретін көретіндейсіз. Тал­пыну демекші, тау баласының тауға қарап өсетіні ақиқаттан болса керек. Өйт­пе­се «Хантәңірінің етегі – Райымбек ба­тырдың мекені» деп бұл халық бәтуәлі сө­зін босқа рәсуа етпек пе? Болмаса осы таудың етегінде ержеткен ақиық ақын Мұқағали Мақатаев: «...Тау дейтін алып жүрек ана туған, мен – таулықпын! Тау­дан мен жаратылғам...», деп айтар ма ­еді, айтпас па еді, кім білсін?!

Бағзыдан жеткен бәдізнамаларға сүйенсек, Хантәңірі – тұтас түркіге ор­тақ тау деседі. Оған да дәлел жоқ емес: зерттеушілердің пайымынша, осы атау­дың «хан» және «тәңір» деген екі сөз­ден құралуы бекер емес-ті. Әуелі алғы сы­ңары туралы сөз жарыстырсаңыз, ат ба­сын тұп-тура түркілік дәуірге тіреп та­ңырқайсыз. Сөйтесіз де, «хан» сөзі­нің кәдімгі өзіңіздің төл сөзіңіз екеніне сенесіз.

Ал екінші сыңары ше? Ол туралы салғырт сөйлеу түгілі үстірт ойлауға қа­қыңыз жоқ. Неге дейсіз бе? Ең алдымен әңгіменің ауанын сәл-пәл әрірекке бұ­рып көрелік. Осы тау Нарынқол, Кеген өңір­лерінде 1960 жылға дейін жергілікті тұр­ғындар тілінде «Хантеңгір» деп аталып келіпті. Мұны неге айтамыз? Өйткені біздің байламымызша, «Хантеңгір» – қасиетті сөз болған. Сіз, тіпті, мұны орыс­тың «Хан тенгир» деген сөзімен шатас­тырмауға тиіссіз.

Том-том тарихнаманы қал-қадерінше аударып-төңкерген тарихшы мамандар Хантәңірі атауының екінші сыңарындағы теңгір (тәңірі) ежелгі шумер тілінде дингер – «құдай», «аспан» дегенді білдіретінін алға тартады. Ал көне түркі тілінде тәңірі – «аспан», «құдай», «әмірші», «билеуші»; Моңғол тілінде тэнгэр – «аспан», «көк» де­ген мағыналарға ие екендігін айтады. Осы орайда түркітанушы ғалым Аман­қос Мектептегінің мына бір пікірін айта кетуге тиіспіз. Ол: «Алатаудың әуел­гі аты – Тәңіртақ... Тәңіртақтың биік шыңы – Хантәңірі... Қазақтың «Құді­реттің күшін көрем десең, тауға бар» деуі бекер айтылмаған. Ежелгі дәуір­де Хантәңірі исі түріктің сыйынатын қасиетті орны болған. Түріктердің өз­дері де олардың ата-бабалары ежелгі уақыт­тарда Хантәңірі тауында және Алтайда тұрыпты», дейді.

 Бұған қоса бүгінде осы таудың шы­ғыс бөлігіне иелігі жүрген Қытайдың осы­дан 1200 жыл бұрынғы жазбаларын­да да мол дерек кездесетін көрінеді. Олар ­өз тілдік стиліне қарай бізден басқаша атаса, Аспантаудың оңтүстігіндегі бізбен атам заманнан төскейде малы қосыл­ған айырқалпақты ағайын тілінде бұл тау «Кан-Тенгири» деп аталады. Ол ол ма, күн батар алды осы шыңның басына дамыл алған кешкі нұр құдды қарға аунаған сайын күреңіте түсетін қырдың қызыл түлкісіндей ғажайып түске оранады. Жергілікті қазақ осы таңғажа­­йып көрініске қарап бұл биікті «Қантау» деп әспеттесе, көрші қырғыз ағайын «Қантоо» деп ұлықтайды.

Иә, түркінің тауы екеніне дәлел атынан бұл да аз десеңіз, тағы бір мысал айталық. 1964 жылы Қазақ Ғылым академиясы­ның көне жазба ескерткіштерді зерттеуге жа­сақталған экспедициясы осы өңір­де бо­лып қайтады. Академик І.Кеңесбаев бас­қарған зерттеуші топ Хан­тәңірі тауы­ның бір тармағы, Лабасы тауының баты­сындағы 20 шақырым жердегі Қарқара өзені бойынан көне түркі жазуы бар тас мүсінді тапқан болатын. Оны сол экс­педиция мүшелері Ғ.Мұсабаев пен Ғ.Айдаров талдап оқып, оның осыдан екі жарым мың жыл бұрын болып өткен Алаша ханға арналғанын, көне түркі ал­фавитімен жазылғанын растаған.

Жалпы, Солтүстік Жер шарындағы ең биік нүкте – Хантәңірі түркінің тауы екені даусыз. Бұдан соң «қарт Таянь-Шань­ның жүрегі, көк аспанның тірегі» болған Хантәңірінің кеуде тұсыңыздағы алар орны биіктемей көрсін?!