Ал актерлік факультетін бітірген жас маман нені армандауы мүмкін? Әрине, рөл, сахнада жалт етіп көрініп, көрерменнің назарын өзіне бірден аударатын образ жасау. Ол үшін басты кейіпкердің рөлін ойнауың керек. Оқу орнын жаңа бітірген жас жігітке қай режиссер басты рөлді сеніп тапсыра қойсын. Әуелі эпизодтық рөлдер мен қосалқы кейіпкерлерді ойнап, режиссердің көзіне түсіп, сеніміне, ие болуың керек.
Түрі де, тұрқы да, аты да араб тектес жас актер Хұсейн С.Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық драма театрының табалдырығынан аттады. Білім ордасы театр әлемімен алмасты. Бес жыл бойы жадына сіңірген теориялық білімің мен шеберлік класында үйренген, үйреткен қабілет-мүмкіндіктеріңді сынға салатын «сахна» деген сиқырлы әлемнің есігі ашылды.
Күрішті ауылдың баласы көмірлі аймақтың астанасы – Қарағанды театрынан бір-ақ шықты. Қарағандылықтар оны жатсынған жоқ. Әрине, әуелгіде эпизодтық, сонан соң үшінші, екінші пландағы рөлдерді сеніп тапсыра бастады. Жаңа ортада ақылшы ағалар, мейірбан әпкелер, жаңа достар тапты. Бірақ... уақыт өткен сайын еліне деген сағынышы үдей түсті. «Аңсатса Сыр өңірі, ән тербер жүрегіңді... Жайқалған ақ күрішің, жаралған шаттық үшін» деген әннің сөзін жиі-жиі еске алатын болды. Осылайша, алаң көңіл боп жүрген кезде Қызылорда облыстық мәдениет басқармасы оны қиянда жүрген жерінен Н.Бекежанов атындағы Қызылорда облыстық драма театрына шақырып алды. Әуелгіде актер, сонан соң режиссер.
Хұсейн Теміровтің шығармашылық өмірінің жаңа кезеңі – режиссерлік кезеңі басталды. Құрылыс инженері болу үшін институттың теориялық білімі аздық етеді. Инженер тас қалаушының, бетон құюшының, тіпті сол бетон мен кірпіштің құрамына дейін біліп отыруы қажет. Режиссер да солай. Ол да актер табиғатын, оның ішкі потенциалын, шеберлік шеңберіне қандай рөлдердің бейім екенін, әрбір эпизод, әрбір деталь, әрбір мизансценада актер мүмкіндігі қалай ашылатынын тап басып тануы керек. Образ нанымдылығы мен жалғандығы қай сәтте қалай көрініс тапты, кемшілік болса, оның орын алу себебі неден? Ішкі мүмкіндіктің жетіспеушілігінен бе, әлде немқұрайдылықтан ба, жоқ образ табиғатын терең түсінбегендіктен бе? Оның әрбір әрекеті мен репликасы спектакльдің тұтастай идеясы мен мәнін аша түсуге қалай ықпал етуде? Міне, режиссер осының бәрін көре білуі, тап басып тани білуі керек. «Режиссер болу үшін алдымен актер бола білу керек» деген пікірдің ауық-ауық айтылып қалып жататыны да сондықтан.
Хұсейн алдымен жақсы актер болды. Өзі де актер мектебінің талай өткелдерін «жаяу» кешіп өтті. Спектакль шығару үстінде актерге қойылатын талапты ішінен біледі. Режиссер үшін «олай етпе» деп айту аз, ол «былай ет» деп актерге әрбір реплика мен қимыл-әрекетті көрсетіп жатса да таңғалмаңыз. Әрбір рөлдің мән-мазмұнын алдымен режиссердің өзі бастан-аяқ толығымен түсініп, бүкіл спектакльдің сахналық нұсқасы оның көз алдында сайрап тұруы қажет. «Режиссер болу үшін ол актер бола білуі керек» деген талап осыдан туындайды.
Қызылорда театрында біраз жыл актер, сонан соң режиссер болып «білегін сыбанып» барын салып қызмет еткен Хұсейн режиссерлік мамандықтың қыр-сырын меңгеріп алып кетуге актерлік мектептің бергені аздық ететінін сезіне бастады. Актерлік өнер мен режиссерлік өнердің екеуі екі басқа екенін, актер өзін өз рөлінің жаратушысындай сезінсе, режиссер өзін бүкіл спектакльдің жаратушысындай сезінуі тиіс екенін ұға бастады. Әр қойылым сайын осы қажеттілік үдей түсті. 1972 жылы Мәскеудің А.В.Луначарский атындағы театр институтының жоғары режиссерлік курсына «шүу» деп тартып бергені содан еді. Оқу бітірген соң театрға қайта келіп, жаңа екпінмен, жаңа энергетикамен бел шешіп жұмысқа кірісіп кетті. Сөйтіп, 1974 жылы театрдың бас режиссері болып тағайындалды.
Ол бірден театр репертуарын жаңартуға күш салды. Бір спектакльді қойып, екіншісіне дайындалып, ың-шыңсыз, тыныш жатқан театр өмірінде дүрбелең басталды. Алматыдан белгілі театр сыншыларын шақырып, олардың ақыл-кеңестері мен ұсыныстарын тыңдау жаңа үрдіске айналды. Б.Құндақбаев, Ә.Сығай, С.Қабдиева, М. Байсеркенов сияқты театр әлемінің білгір мамандарының театрдың бірнеше спектаклін көріп, әр спектакльге жоғары профессионалдық тұрғыдан пікір айтып, жетістіктері мен кемшіліктерін жасқанбай жария етулері театр өміріне ерекше өзгеріс енгізді. Театр өмірі жанданды. Актерлер шабыттанды. Өз өнерлерінің халыққа ауадай қажет екенін ұғынды. Белгілі театр мамандарының пікірлерінен соң театр ұжымы жаңа қойылымдарға ерекше ықыласпен, ерекше шабытпен кірісе бастады.
Гастрольдер. Фестивальдар. Өзгені де көру, өзін де таныту. Мәскеу, Рига, Берлин, Кишинев, Минск. Қызылорда театры жарты әлемді шарлап шықты десе де боларлықтай. Бұлардың бәрінен де театр құралақан қайтқан жоқ, әртүрлі марапатпен оралып жатты.
Шекспир, Шиллер, Гоголь, Чехов, Әуезов, Аймауытов, Майлин, Мүсірепов, Ахтанов, Адамбеков, Мұхамеджанов. Қысқасы, Эсхильден Есенжолға, Софокльден Софыға дейін талай-талай драматургтер Хұсейннің немесе шақырылған режиссердің қойылымымен сахнаға шықты. Олардың бәріне тоқталып жату, үнді жазушысы М.Р.Анандтың сөзімен айтқанда, «Шырша ағашының жапырағын санаумен бірдей». Сондағы естен кетпес жылы лебіз Серке Қожамқұловтың пікірі болыпты. Қызылорда театры Алматыда өткен кезекті бір гастролінде М.Әуезовтің «Түнгі сарын» спектаклін көрсеткен екен. Спектакльді көріп болған соң Серке Қожамқұлов дән риза боп ақтарыла сөйлепті.
«Сен Хұсейн, қазақ театрының қарашаңырағы болған Қызылорда театрын басқарып отырсың. Мұхтардың пьесасы бойынша қойылған бүгінгі көрген ойында жеке-жеке кейіпкерлердің образын емес, халықтың образын жасапсың. Кейіпкердің трагедиясын емес, ха-
лықтың трагедиясын көрсетіпсің. Мұхтардың пьесасын жаңа қырынан, дәл Мұхтардың өзіндей түсініп қойыпсың» деген екен сонда. Қазақ театрының корифейі айтқан бұл мадақ Хұсейннің жадында өшпестей болып сақталып қалыпты.
Режиссер деген ол кезде Мәдениет министрлігінің басыбайлы кадры болып саналатын. Қазақ театрларының қайсысы «ақсаңқырап» жатыр, қай театрдың ішкі «драмасы» асқынып барады, жақсы режиссер, міне, сонда барады. 1992 жылы күрішті ауыл жігітінің қант қызылшасының «астанасы» – Талдықорғаннан бір-ақ шыққан бір себебі содан еді.
Бұл жаққа ол жай ғана Хұсейн Теміров болып келген жоқ, атынан адам қаймығатындай Хұсейн Әмір-Темір Жүсіпұлы болып қаһарланып келді. Бикен Римова атындағы Алматы облыстық драма театрының ұжымы мұндай оқыс өзгеріске әуелгіде оқшырайыңқырап қарағанмен, көп ұзамай-ақ оны ежелгі сырлас-достарындай қабылдап, бір ұжым, бір театр болып, бір отбасына айналып шыға келді. «Әмір-Темір» болып өзгерген аты-жөнінен алғашқыда бейтаныс кейбір актерлер оған үркектей қарап еді, онымен таныса келе, пікірлесе келе, қылышы ағаш, қынабы масаты, яғни қару-жарағы театр тілімен айтқанда бутафория болып шықты. Бірақ тәртібі қатал, талабы қиямет, дауысы зор, тілі майда, көңілінен шықпаса, бір мизансценаны мың мәрте қайталатып, актердің қан-сөлін сорып алатын «қатыгез», тіпті премьерадан соң да спектакльді «өңдей» беретін тынымсыз режиссер болып шықты. Актерлер де бұндай темір тәртіпке үйрене бастады. «Аты-жөнін Әмір-Темір» деп бекер өзгертпепті ғой» деген сахна сыртындағы әзілдің де шығатыны осы кез.
Осы қарқынмен Хұсейн Әмір-Темір Талдықорған театрында он бір жыл қызмет етіпті. Өз театрында, басқа театрларда қойған спектакльдерінің жалпы саны 150-ден асыпты. Соның ішінде республикалық фестивальдарда жүлделі болғандары да аз емес. Қарағанды қаласында өткен республикалық фестивальда ол сахналаған М.Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» пьесасы бойынша қойылған спектакль Бас жүлдеге ие болды.
Ол қайда жүрсе де Алматыдан арнайы театр мамандарын шақырып, қойылымдарын көрсетіп, пікірлерін тыңдап, өткенге сараптама жасатып, алдағы бағыттарына бағдар таңдап алуды дәстүрге айналдырып еді. Сондағы шақыратындары Әшірбек Сығай, Маман Байсеркенов, Тұңғышбай Жаманқұлов, Есмұқан Обаев, арасында мен де бармын. Үш-төрт күнде 5-6 спектакль көріп, қойылымдар жайлы әсерлерімізді театр ұжымының алдына жайып салатынбыз. Әсіресе Әшірбек айтқан шегедей пікірлерге бәрі дән разы болып, көңілдері көтеріліп қалатын-ды. Қазір ондай дәстүр атымен жоқ.
Әмір-Темір Қарағанды, Талдықорған театрларын біраз ұшпаққа шығарып тастады десек, еш артығы жоқ. Содан соң ырысты, күрішті еліне қайта оралып, күні бүгінге дейін Н.Бекежанов атындағы облыстық театрдың көркемдік жетекшісі қызметін атқарып келеді. Сексеннің сеңгірінде де тұғырынан таймаған тұлға қайда жүрсе де атақ-абыройдан кенде болған жоқ. Елі де оны осылай алақанына салып келеді. Мерейлі жасың құтты болсын, сахна сардары!
Дулат Исабеков,
жазушы
