Қарт қалаға қазақы қан жүгірсе...

Атауларды ауыстыра алмай отырмыз

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Egemen Qazaqstan» газетінде жарық көр­ген «Тәуелсіздік бәрінен қым­бат» мақаласында «Біз кезінде елге қызмет ету­дің озық үлгісін көрсеткен Алаш қайраткерлерінен тағы­лым аламыз. Олар өткен ғасыр­дың басында тәуелсіздік идея­ларын халық арасында дәріп­теуге зор еңбек сіңіріп, азат­тық жолында құрбан болды. Тәуел­сіздігіміздің мерейтойы аясында осындай біртуар тұлғаларды еске алып, олардың мұрасын жастарымызға және бүкіл әлемге паш етуіміз керек» деді.

Алдымен Абайдың 175 жылдығы аясында Семейде селт етерлік қандай өзгерістер болды, қысқаша соған тоқ­талып көрейік. Қала әуежайы күрделі жөндеуден өтіп, Абайдың аты берілді, аумағы атшаптырым арена салынды, Абай әдеби-мемориалдық музейі мен Абай атындағы театрға күрделі жөн­деу жұмыстары жүргізілді. Күмбезі көк тіреген мешіт бой көтерді. Десе де, көшелеріне жарық тартылып, шұ­рық-тесігі жамалды дегенді, әй есті­медік-ау. Елге ең керегі сол емес пе еді?! Алашордашыларды, Абай­дың маңай­ын­дағы тұл­ғаларды ардақтап, есім­дерін көшеге беріп жатқанын да бай­қа­мадық. Мораторий, панде­мия­ны сыл­тауратқаннан басқа саусақ бірік­тір­ген ешкім болмады. Бір-екі жерде көшелер жамап-жасқалып, тротуарлар төселгенімен ойдым-ойдым көшелердің қатары әлі көп Семейде. Қайсыбірін айтамыз?!

Қош делік. Абайдай ұл өсірген Құнанбайдың есімін қарт қала ескермеді. «Ұлы Абайды ұлықтағанда, оның әкесі Құнанбайдың ел тарихындағы еңбегін ұмытпауымыз қажет. Ол Семейде ғана емес, тұтас қазақ тарихында өз орны бар тұлға. Оны халқымыз жақсы біледі, қадір тұтады», демеп пе еді Президент. Басқа қаланы қойып, Семейің қадіріне жете алды ма? Құнанбайдың атына көше беру былай тұрсын, Морозов, Терешков, Фрунзе, Щорс, Чапаев, Красно­гвардейский, Герцен, 23 фев­раля, Георгиевская, Пархо­менко, Тельман, Карл Либ­нехт, Гражданская сияқты идео­логиялық тұрғыда ескірген, мән-мағынасы жоқ атауларды ауыстыра алмай отырған жоқпыз ба? Глинка көшесі және бар. Бірақ оны «әлем халқына ортақ тұлға, орыстың композиторы» деп біреу-міреу кері тартуы мүмкін. Өйтетін болса, көрнекті көшенің біріне әнші Әміре Қашаубаевтың атын неге бермеген? Алаш көсемі Әлихан Бөкейханның есімі шаһардың шет жағындағы шолақ көшеге бұйырған. Мемлекет басшысы «олардың мұрасын жастарымызға және бүкіл әлемге паш етуіміз керек» деді. Оның үстіне биыл Әли­хан Бөкейханның туғанына – 155 жыл.

– Бұрындары Зере әжемізге көше берейік деген ұсыныстар айтылған. Тарихқа көз салсақ, Семейдің көшелеріне лайықты есімдер жеткілікті. Соның ішінде Құнанбай, Абайдың балалары, алашордашыларымыз бар. Семейге ғана емес, жалпы қазақ ұлтына еңбегі сіңген Әлихан Бөкейханның көшесі шет жатыр. Оларға ор­талық болмаса да, қала іші­нен көше берілуі керек еді. Мо­розов сияқты көшелерді ауыс­тыруға болады ғой, – дейді Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ғалым, филология ғылымдарының докторы Арап Еспенбетов.

Ресми мәліметтерге сүйенсек, Семей­де ұзын саны 868 көше бар екен. Оның 116-на тұлғалардың аты берілсе, 69-ы жалпы атаумен қазақшаланыпты. Ал тә­уелсіздік жылдары 89 көше қайта атал­ған. Бірақ рухани-мәдени қала­мыз­да әлі күнге дейін Бірінші дүние­жү­зілік соғыста қол бастаған Чапаев, Германия коммунистік партиясының негізін қалаушылардың бірі Клара Цеткин, Қызыл әскердің қолбасшысы Фрунзе, большевик Фурманов сынды қазақтың жеріне үш қайнаса сорпасы қосылмайтындардың атындағы кө­ше­лер аз емес. Зейнеткер, тіл жанашы­ры Құсмілия Нұрқасымның айтуынша, көше атауы төңірегіндегі мәселе сан рет кө­терілген.

– Әрбір көше үшін «соғыстық». Интернациональный көшесіне Қайым Мұха­медхановтың атын бергенде, Интер­национальный бүкіл халықтың бірлігі, бәлені-түгені деп шықты. Ол ол ма, Семейдің 300 жылдығын тойлаймыз деп ентіккендер болды. Оған қазақтың бір топ ғалымдары қарсы пікір білдіріп, бет­терін қайтарды, деді Құсмілия Нұрқасым.

Құдай-ау, қазақ даласында үш жүз жыл бұрын Абылай үш жүздің басын қосып жатпап па еді?! Семейдің даласы иесіз жатты деп кім айтты? Оған Абай көшесі мен Шәкәрім қиы­лы­сы­нан ерте темір дәуіріндегі қорым­дар­дың табылғаны дәлел емес пе? Бір емес, қатарынан төрт қорымның орны байқалған. Археолог Айдын Жүніс­ха­нов­тың айтуынша, Семей қала­сы­ның қақ ортасында Қимақ дәуірінің де белгілері бар. Жалпы, археологиялық деректерге сүйенсек, қарт қаланың орнында адамзаттың тіршілігі неолит дәуірінен басталған.

 mapio.net

Көне ғимараттарға күтім керек

Семейдің рухани-мәдени қалаға айналуы үшін көшелердің атауын қазақ­ша­лаумен қатар көне ғимараттарды да сақтап қалу маңызды. Әйтпесе, қала­ның сол жағалауындағы алашордашылар бас қосқан кеңселердің бірі де жоқ бүгінде. Сүріліп кеткен. Ендігі міндет, қолда барды сақтап қалуымыз қажет.

– Семейде тарихи ғимараттар жетер­лік. «Татарская слабодка» деп аталатын бөлігіндегі тұрғын үйлерді сол күйінде сақтап қала алсақ деймін. Көне ғима­рат­тардың ерекшелігі уақыт өткен са­йын күтімді қажет етеді. Бірақ заманауи технологияларды қолдана отырып, реставрация жасауға болады. Кез кел­ген көне сәулет өнері туристерді де тар­тады. Мысалы, Аре өзенінің бо­йына жақын орналасқан Эйнштейн үйі дәл сол күйінде сақталған. Музей-үйге кірген бойда өткен ғасырдың қойнауына сүңгіп кетесіз. Құдды Энштейн қазір ғана үйінен шығып кеткендей сезімде боласыз. Соны көру үшін ғана әлемнің әр түкпірінен туристер мыңдап ағылады. Ал сол кезеңмен тұстас ғимараттар Семей­де де бар, – дейді PhD докторы, зерт­теуші-ғалым Арай Жүндібаева.

Сан ғасырдың сырын бүгіп тұрған тарихи ғимараттарға күтім болмаса, кір­піші мүжіледі, кертіледі. Римдегі Колизейдің өзі бірнеше рет жөндеуден өткен екен. Бірақ сәулетшілер, реставраторлар бағзы заманғы кескінін сақтап келеді. Бізде де солай болуы керек. Көне үйге пластик терезе салып, жылтыраған кафель төсеудің қажеті жоқ. Абай музейінің алдына да ою-өрнекті тротуар тө­сегенше, табиғи таспен көмкеру керек пе еді?!

Колизей демекші, жуықта Семей­де­гі сәулеті ерекше, Римнің көне ғима­рат­тарына ұқсас әйелдер гимназиясы апат­тық жағдайда, құлаудың аз-ақ ал­дын­да тұрғандығы жөнінде мәселе кө­терілген. 1873 жылы бой көтер­ген қызыл кірпішті ғимарат Шығыс Қазақ­стан облысы әкімдігінің 2008 жылғы 25 сәуірдегі №560 қаулысымен жергі­лік­ті маңызы бар тарих және мәдени ескерткіштерінің тізіміне енген. 2020 жылдың қазанында апаттық жағдайына байланысты ескерткішті сақтап қалу немесе мәртебесінен айыру туралы мә­селе Қоғамдық кеңес отырысында тал­қы­ланып, бірауыздан сақтап қалу туралы шешім қабылданыпты. Енді тарихи-мәдени сараптама жасалғаннан кейін Шығыс Қазақстан облысының тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау жөніндегі комиссия қарауына ұсынылады.

Ал тұңғыш телеграф ғимараты «Архео­логиялық зерттеулер» ЖШС жүргіз­ген тарихи-мәдени сараптама қорытын­дысына сәйкес, тарихи және мәдени ескерткіш мәртебесінен айырылды. Сүріл­гені сүрілді, құлағаны құлады. Ендігі қолда барын сақтап қалсақ игі.

Түйін

Семейдегі идеологиялық тұрғыда ес­кірген, мән-мағынасы жойылған көше атауларын өзгерту төңірегіндегі мә­селені алға тартып, Семей қалалық мә­дениет және тілдерді дамыту бөлімі­нің басшысы Назерке Аққожинаға хабарласқанбыз. Оның айтуынша, алдағы уақытта идеологиялық тұрғыда ескірген 11 көшенің атауы өзгереді. Енде­ше, Абайдай дананың әкесі Құнан­байдың, ұлдары Ақылбай мен Тұрағұлдың есімдері ұмыт қалмаса екен дейміз.

Біле білсек, Тұрағұл Абай мұра­сын жинастырып бастыруда аса құнды мағлұматтар жазып, ақын шығар­ма­шылығының текстологиялық түпнұс­қа­сын қалпына келтіруге зор үлес қосқан. Мұхтар Әуезовке әкесі Абай туралы естелік жазып берген. Алашорда идеясын жүзеге асыру үшін де тер төккен. 1922 жылы Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатовпен бірге төрт айға темір торға да қамалған. 1927 жылы қайта қамалып, 1928 жылы дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылған. Қуғынға ұшыраған ол 1934 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында қайтыс болып, Шымкенттегі мұсылман зиратына жерленген екен. Өкініштісі, сол тұсқа қорғасын зауыты салынып, денесі астында қалып кеткен. Тұрағұлға туған жерінен топырақ бұйырмағанымен, есімі Семейдің бір көше­сіне бұйырсын дейік. Қиқым жер үшін бастарын бәйгеге тіккен тұл­ға­лар­ды өскелең ұрпақ ұмытпауы үшін де есімдері ұлықтала беруі тиіс.

Мемлекет басшысы айтқандай, «Тә­уел­­сіздіктің 30 жылдығына қадам бас­қан Қазақстан үшін бұл он екі ай толымды істерге толы болуы тиіс». Толымды іс­тер­дің бірі осы – жер-су, көше атауларын қазақыландыру. Семей ғана емес, Шығыс Қазақстанда тарихи атауы қай­та­рылмай келе жатқан жер-су атаулары жетіп-артылады.

СЕМЕЙ