ТАҢДАУ

Қазақстан тәуелсіздігінің таңсәрі шағында тағайындалған президенттік институты мемлекетті басқарудың жаңа құрылымының негізін қалыптастыруға мүмкіндік жасады және экономикадағы өтпелі кезеңді еңсеруге, республиканың саяси жүйесін реформалауға қажетті жағдайларды қамтамасыз етті. Сонымен бірге, президенттік институтының қалыптасуы өте-мөте күрделі ахуалда жүзеге асырылды. Драмалық кернеуі күшті сол бір күндерді Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы Махмұт Базарқұлұлы Қасымбеков былайша еске алады. 1990 жылғы 24 сәуірде Қазақстанда президенттік институт құрылып, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің мәжілісінде Нұрсұлтан Назарбаев ел Президенті болып сайланды. Одан кейінгі кезең Президент лауазымын енгізу тәуел­сіз Қазақстанның саяси жүйесінің қалып­тасуына шешуші ықпал жасап, КСРО ыды­раған соң мемлекеттік биліктің сабақ­тастығын қамтамасыз еткен аса маңызды оқиға болғанын көрсетті. Қазақстандағы президенттік инсти­тут­тың бастауы кеңес қоғамы мен мем­ле­кетінің барлық саласын қамтыған КСРО-дағы аса терең дағдарыс кезеңіне сәйкес келді. Ол экономика саласында аса өткір байқалды. Кеңес экономикасы құрылым­дарының диспропорциясынан айқын көрінген дәстүрлі экономикалық байла­ныс­тардың үзілуі, жоспарлы экономи­ка­ның іріп-шіруі тұрғындардың өмір сүру деңгейінің күрт төмендеуіне, әлеуметтік шиеленістің өршуіне алып келді. Құдайға шүкір, біздің жастарымызға тауар және азық-түлік тапшылығы белең ал­ған елде тұру бұйырған жоқ. Бір Ресей жур­на­лисінің атап көрсеткеніндей, ол кезде “еш­теңе болған жоқ – тек ком­му­нистік иде­о­логия ғана ернеуінен асып-төгіліп жатты”. 1990 жылдың көктемінде Алматыда өркениеттің көптеген игіліктерінің соңы­нан тіпті... ақ сабын да жоғалып кеткені есіме түсіп отыр. Сол жылдың жазында етек жайған темекі тапшылығын да көп­шілік ұмыта қоймаса керек. Мәселен, “Медеу” темекісінің бір қорабын өте жо­ғары бағаға, онда да тек Горький мен Пуш­кин көшелерінің қиылысында, турасын айтқанда, гүлді кең көйлек киген алыпсатарлардың етегінің астынан ғана сатып ала алатынсың. Сұйық “қатты валютаны”, яғни арақты беймезгіл уақыт­та үш есе қымбат бағасына мейрам­хана­лардан немесе таксистерден не болмаса Алматының шеткі жақтарындағы бір қабатты стихиялық заңсыз сауда орын­дарынан – Кіші станицаның, Татар­каның, Тастақтың қараңғы түпкірлерінен ғана сатып алуға болатын. Өздерінің ұзақ ғұмырларында көпті көрген ардагерлер тіпті соғыс кезінде де бой көрсетпеген осындай қарапайым азық-түліктің жоқ­тығына ашық кейістік білдіріп жатты. Бұған кеңес рублінің құнсыздануын, сондай-ақ іс жүзінде экспропорционалды және халыққа қарсы болып шыққан әрі соңы өкінішке ұрындырған “павловтық” ақша реформасын қосыңыз. Осылайша большевиктер өз билігінің соңында неден бастаса соған – азық-түлік салымы мен кәртішке жүйесіне қайтып келді. Онсыз да күрделі әлеуметтік-эконо­ми­калық ахуал бүкіл Кеңес Одағы аумағы бой­ынша жылдам тұтанған этносаралық жанжалдар өртімен тереңдей түсті. Оның үстіне одақтық орталық пен кезінде қуаты тас жарған КОКП бейнесіндегі билік не нәрсені де дұрыс жағына қарай өзгертуге қабілетсіздік танытып, өзінің әлсіздігін мойындаған сияқты-тын. Сондықтан орталықтың міңгірлеген, қарама-қайшы саясаты, оның КСРО-дағы экономикалық және саяси реформаларды жүргізудегі ашық қателіктері Нұрсұлтан Назарбаевты сол жыл­дардағы страте­гия­лық күн тәртібін нақты айқын­дау­ға итер­ме­ле­ге­ні­не: ком­пар­тиямен ара жікті ажы­рату, мемле­кет­тік бас­қа­ру­дың жаңа фор­ма­ларын іздеу мен Қазақ­стан еге­мен­дігін одақтық орта­лыққа қатысты ны­ғайту болғанына таң­­қалатын ештеңе жоқ. АЙЫРЫҚТА 1989 жылдың мау­сы­мында Қазақстан Ком­пар­тиясы Орталық Ко­митетінің бірінші хатшы­лығына сайланған Нұр­сұл­­тан Назарбаев алғаш­қы уақыттарда кезін­де өзі­не жаһандық әлем құ­рылысын өз­гер­ту мис­сиясын алған партия әлі де бол­са өзі де өзгеруге қабілетті деген ұста­ным­ға шынайы сенімінен ауыт­қыған жоқ-тын. Мұ­ны таза адами тұр­ғыдан түсінуге де бо­ла­тын еді. Өйткені, ол көптеген кеңес адамдары сияқты коммунистік пар­тия ши­нелінен шыққан-тын. Оның 1989 жылдың 18 тамызында өткен қа­лалық және аудандық пар­тия комитеттері бі­рін­ші хатшыларының рес­публикалық кеңесінде сөйлеген сөзі өз пар­тия­ластарына үндеу сияқты әсер қалдырған еді: “Партияға қоғамды өзінің соңынан ертуге моральдық құқығы болуы үшін алға қойған міндеттерді шешуде тым бол­маса бір қадам оның алдында жүруі тиіс. Біз көп жағдайда бір жерді таптап тұрамыз, шұғыл даму үстіндегі қоғамдық өмірдің жарқын мысалына айналған үдерістерден қалыс жүреміз. Бірінші ке­зекте бұл партия комитеттері жұмысының демократияландыру мен жариялылық, олардың демократиялық централизм шеңберіндегі өз бетінше қызмет істей алуы, сынға ашықтығы мәселелеріне қатысты. Консервативтіліктің тамырын іздеп, оралымсыздықтардың, қандай да бір партия қызметкерлерінің жаңа талаптарға баяу реакциясының себептерін сараптай бастасаң-ақ жылдар бойы партия орта­сында айтқанға көнгіш, айдағанға жүргіш, орындаушылық қабілеттен жұрдай, жо­ғарыдан түсетін кез келген тапсырманы қашанда жинақы, дәл, бірақ босаң орын­дауға әзір адамдар қалыптасқанына көз жеткізесің. Мұндай адам-автомат әкім­шіл-әміршіл жүйенің нағыз орындаушы идеалы болды. Бәз біреулер бүгінде ондай адамдарды ешқандай партия комитеттерінде кездес­тірмейсің, олар баяғыда-ақ жоғалған деп қарсылық білдірулері мүмкін. Шын мә­нін­де, қайта құру жылдарында кадрлар құ­рамын тереңнен “қайта сілкілеп”, тоқырау кезеңін жанына жақын көрген­дерден арылуға қол жеткізілді. Алайда, адамдар кеткенімен, дәстүрлер қалатыны белгілі”. Осыдан кейінгі 10 айда Нұрсұлтан Әбішұлы бір ғана иландыру, үгіттеу үде­рістерімен шектеліп қалмай, партиялық және мемлекеттік, шаруашылық орган­дарды бөлуге бағытталған, сөйтіп, нақты билікті Кеңестерге, ішкіпартиялық өмірді демократияландыруға, өктемшіл-әміршіл тәсілдерді аластауға, республика партия ұйымдарының өз бетінше жұмыс істеуін жоғарылатуға бағытталған белсенді ұйымдастырушылық жұмыстарды бастап кеткені қазір күні кешегідей есімде. Партия комитеттерінің жетекшілерін баламалы негізде құпия және тікелей дауыс беру арқылы сайлау тетігі кеңінен қолданылды. Екі және одан да көп үміткерден 141 қалалық және аудандық комитеттер хатшылары, оның ішінде 59 бірінші хатшы сайланды. Сондай-ақ баламалы негізде Гурьев, Қарағанды, Көкшетау және Шымкент облыстық партия комитеттерінің бірінші хатшылары сайланды. Нәтижесінде облыстық ко­ми­теттер 70 пайызға, қалалық және аудан­дық комитеттер 80 пайызға жаңарды. 1985 жылмен салыстырғанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіндегі номенклатуралық лауазымдар 2/3-ке, облыстық, қалалық және аудандық партия комитеттері 50 пайызға қысқарды. “Номенклатуралық механизмді демон­таждау жөніндегі жұмыстар сөзсіз жал­ғастырылуы тиіс, – деп мәлімдеді Нұрсұлтан Әбішұлы 1990 жылдың 8 маусымында өткен Қазақстан Компар­тиясы ХVІІ съезінің мінберінен. – Бұл қандайда бір диктатты, үміткерді тық­палау, кадрларды орналастыруда әкімші­лендіру дегенді еш білдірмейді... Аппарат қажет, бірақ ол жаңарған, өз қызметін жан-жақты орындауға қабілетті аппарат болуы тиіс”. Алайда, КОКП-ның ыдырау үдерістері оны сауықтыруға деген барлық әрекеттердің алдын орап отырды. Оралымсыздықтар, кей тұстарда парт­аппараттың реакцияшылдығы Нұрсұлтан Әбішұлының көптеген жаңашылдық ойлары мен бастамаларын түсінбеу­шіліктерге, қабылдамауларға ұшыратып қана қоймай, тіпті кейбір жағдайларда дұшпандық көзқарас туындатты. Консервативтік лагерьдегілердің келесі бір бөлігі көптеген жергілікті басшылардың бейнесінде оны сөз жүзінде қолдаға­нымен, іс жүзінде ескіліктің пұшпағына жармасып, демократиялық өзгерістер мен нарыққа өтуді барынша тежеп бақты. Нарықтық экономикаға саналы түрде қарсы шығушылардың қатарына биліктегі реформалар жүргізуге қабілетсіз көптеген дилетанттар келіп қосылды. “Ештеңені өзгертпеңдер. Бізге қалған ғұмырымызды тыныш өткізуге мүмкіндік беріңдер. Содан кейін не істесеңдер, соны істеңдер!” – өкінішке қарай, бізден кейін топан су қаптаса да бәрібір деген ұстаным сол кездегі көптеген басшы адамдарға тән еді. 1991 жылдың 30 мамырында КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы М.Горбачевтің қатысуымен өткен Қазақ­стан республикалық активінің жиналы­сында Нұрсұлтан Назарбаев іс жүзінде соңғы диагноз қойды десек болады: “Бүгінде “таза” социализм дегенді жан­дары қалмай жақтаушылар халықтың өмірін жақсартуға тіпті де бас ауырт­пайды. Идеологиялық догмалармен қаруланған олар өздерінің жеке биліктері, өз артықшылықтарын сақтап қалу үшін күресуде. Мемлекет басшысы ретінде Сіз, Ми­хаил Сергеевич, мұны көрмеуіңіз мүмкін емес. Бүгін нақты таңдау жасаудың уақыты келді. Қай жаққа жүру керек екенін Сіз айқындап бердіңіз: жаңғырулар арқылы жүру, ал экономикада – рынокқа бағыт алу. Енді екінші қадам жасау – осы қозғалысқа кедергілерді еңсеруге қарай ұмтылу қажет секілді”. Және ең басты кедергі партияның өзі болып қалып отыр. Сондықтан Нұрсұлтан Әбішұлының сол жерде айтқан келесі сөзі көрегендік болып шықты: “Билікті басып алудың кез келген әрекеті, оның үстіне әскер мен құқық қорғау органдарын пайдалану арқылы жасалған әрекет зорлық-зомбылықтың жаңаша сипат алуынан басқа ештеңе бермейді және ешқандай тұрақтылыққа да алып келмейді. Керісінше, мұндай жағдайда, құдай сақтасын, әрине, бізде жаппай толқулар етек алады – тұрғындар тарапынан саяси күрестің ең шетін формалары, саяси плюрализм тәжірибесін толықтай аластау көрініс береді. Ал бұл қорытындысында мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі жойылып, кең ауқымды репрессиялар басталады, еліміздің әлемдік қоғамдастық санасындағы оң образы түпкілікті қиратылады дегенді білдіреді”. Араға бар-жоғы 2,5 ай салып, Н.Назар­баевтың ең жаман деген күдігі шындыққа айналды. 1991 жылдың 19-21 тамызында елімізде тарихқа “тамыз бүлігі” деген атпен кірген, Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитет (ТЖМК) деген биліктің барлығын толықтай өз қолына алатыны туралы жариялаған оқиғалар етек алды. КОКП басындағы­лардың реакциялық бөлігі ұйымдастырған мемлекеттік төңкерістің бұл әрекеті Коммунистік партияны түбегейлі масқа­ралап, КСРО-ның ыдырауын тездетті. Осылайша КОКП тарихы мен кеңестік алып державаның тарихына нүкте қойылды. Нұрсұлтан Назарбаев сол кезде Қазақ­стан халқына шұғыл үндеу жариялап, сөз сөйледі. Онда ол бүлікшілердің іс-әрекеттерін шешімді түрде айыптап, өзінің реформалар мен демократия бағытынан айнымайтынын қуаттады. Осымен бір мезгілде өзінің КОКП қатарынан шығатынын мәлімдеді. Бұл кейіннен болған жәйттер еді. Ал оған дейін Нұрсұлтан Әбішұлы үшін мыналар басы ашық мәселелер еді: мемлекеттік басқарудың қағидатты жаңа құрылымдарын құру қажет, республикада болашаққа серпінділікті қамтамасыз ете алатын жас басшылар мен атқарушы кадрлар шоғырын қалыптастыру керек. Және мұндай құрылым іс жүзінде тәуелсіздіктің бастаушысы, оның негізгі құрылғысы ретінде көрінген президенттік институт болды. ҚАРСЫ ТҰРУ КСРО-да президенттік институты 1990 жылдың наурызында КСРО пре­зиденті лауазымына Михаил Горбачевтің сайлануымен пайда болғаны белгілі. Мұндай институттар Қазақ КСР-ін қоса алғанда одақтас республикаларда да құрыла бастады. Нұрсұлтан Назарбаев үшін бұл еге­мендікке жасалған алғашқы маңызды қадам, сонымен қатар, КОКП-ның пай­дасыз да мағынасыз ықпалынан алшақ­таудың ыңғайлы мүмкіндігі болды. Оның Президенттік кеңесті – құрамына Жо­ғарғы Кеңес Төрағасы Е.Асанбаев, Пре­мьер-Министр Ұ.Қараманов, депутаттар С.Дрожжин, И.Жаңғоразов, С.Сартаев, босатылған негізде М.Жолдасбеков пен Д.Сембаев кірген Мемлекет басшысы жанындағы алқалы саяси-консультатив­тік орган құру ісіне үлкен энтузиазммен кіріскені сондықтан. Бұл органның тиімділігіне бағаны Президент біршама кейінірек берді. Осы аралықта іс жүзінде Президенттік биліктің іске қабілетті құ­рылымдары жоқ кезде Президенттік кеңес мемлекеттік құрылыс, демокра­тиялық және нарықтық реформалар жүргізу бойынша сараптамалық-тал­дамалық қызмет көрсету мен ұсыныстар жасауда айтарлықтай бағалы қызмет атқарды. Басшылығына Н.Әбіқаев, оның бірінші орынбасарлығына В.Ни тағайын­далған, бөлімдер меңгерушілері Қ.Сүлей­менов, Ғ.Шалахметов, М.Бабуш­кин, Т.Сауранбеков, Г.Бердюгин және басқалар болған Мемлекет басшысының Кеңсесі (кейіннен Президент пен Министрлер Кабинетінің Аппараты, бүгінде Президент Әкімшілігі) құрылысы да сондай “нөлдік сатыда” тұрды. Ол кезде аппарат құрамында қазіргі кезде, мәселен, Хаттама және Президент­тің баспасөз қызметі сияқты функция­ларды орындайтын құрылымдар болған жоқ. Иә, ондай құрылымдар сол шақта соншалықты қажет те емес еді әрі олар өздерінің “жобалық қуатына” бірден шыққан жоқ: бұл үшін жылдар қажет болды. Сондықтан Президенттің қызметін ұйымдастырушылық-хаттамалық және ақпараттық қамтамасыз ету жұмыстарын мен жетекшілік ететін жалпы сектор қыз­меткерлері атқарды. Мәселе “темір шы­мылдықтың” құлауы жағдайында жұмыс­тың ескі әдісі мен тәсілінен шешімді түрде кету қажет болса, саяси менедж­менттің жаңа эстетикасы туған топыраққа әлі сіңіріле қоймаған еді: оған біз ауыр, ұяң да баяу жолмен келдік. Оның үстіне, кеңестік жүйенің негізін құрайтын, тіпті жердің өзін тіреп тұр деп елестетілетін мемлекеттік билік пен басқарудың КОКП сияқты басты механизмінен бас тарта салу, бұл қалай дегендей, көптеген адамдардың санасына сыймады... Жалпылай алғанда, жұмыстың шеті мен шегі көрінбейтін. Бұған қоса, Президент жаңа басқару құрылымдарын жасақтау барысында жан-жағынан жап­пай кимелеген түпкілікті қарсылықтарға тап болды. Бірінші кезекте, әрине, тұяқ серпу үстіндегі КОКП тарапынан. Бұл арада 1990 жылдың сәуірі мен 1991 жыл­дың тамызы аралығында республиканың билік олимпінде екі аппарат қатар жұмыс істегенін қаперге сала кету қажет: Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің аппараты мен Қазақ КСР Президентінің аппараты. Бұл жерде күрес ымырасыз сипат алды. Сол кезеңдегі өткір проблемалардың алдыңғы қатарында кадрлар тапшылығы тұрды. Бір жағынан, президенттіктің идеясын бөлісетін, халықтың жағдайын білетін және олармен жұмыс істей алатын білікті қызметкерлер мүлдем жетіспеді. Екінші жағынан, көптеген кәсіби мамандар мұндай жұмысқа келгісі келмеді. Мұның да бірқатар себептері бар еді. Оны Егор Гайдар туралы естелігінде Анатолий Чубайс былай деп көрсетті: “Сол шақтарда “ақылды адамдар билікке келмеді” – өйткені, шешілмеген проб­лемалар шаш етектен болғаны өз алдына, адамдар пайдасыз горбачевтік көпірме сөзге әбден ықылық ата тойып біткен болатын”. Сондықтан, кадрларды күндіз шырақ алып іздеуге тура келді. Президент Аппа­ратының қызметкері ретінде мен осы проб­лемамен бетпе-бет қалып отырдым. Күндердің бір күнінде мен өзім бас­қаратын секторға Алматы облыстық партия комитетінде істейтін, өзім мықты кәсіби маман ретінде білетін тәжірибелі аппаратшы және тамаша сөз зергерін жұмысқа шақыруға шешім қабылдадым. Қандай да бір қызметкерге “құда түскен” жағдайда этикет әуелі оның бастығының келісімін алғанды жөн санайды. Ойымда еш нәрсе жоқ, сол кездегі Алматы обкомының хатшысымен байланысқа шығып, мен де солай жасадым. Менің өтінішіме қайтарған оның жауабы есімнен тандыра жаздады. “Немене, сендер әлі өздеріңнің “президенттік” ойындарыңды ойнап болған жоқсыңдар ма?.. Сен маған хабарласып отырған бірінші адам емессің, Президенттің жігіттері маған телефон шалып, біресе ананы, біресе мынаны сұрайды. Оқасы жоқ, жақында біз сендерді қуып таратамыз. Ал құнды қызметкерлерімізді сендерге бермейміз”, – болды оның айтқандары. Бұл кісіні мен бұрыннан танушы едім. Сондықтан да болар, одан мұндай жауап есту шын мәнінде өзегімді өртеді. Сөйтіп, біздің ескіден келе жатқан өзара құрметімізге сызат түсті. Сөйтіп, мен Президент Аппараты басшысының бірінші орынбасары Владимир Ниге қайырылдым. Менің аргументтерімді тыңдап алған Владимир Васильевич пышақпен кескендей етіп былай деді: “Бұл жерде қандай әңгіме болуы мүмкін? Өзіңізге пайдасы тиеді-ау дегендердің барлығын ала беріңіз”. Егер осындай кадрлар үшін таластағы қалжыңға бергісіз “көкпар” (батыста мұны “ақылды бастар үшін күрес” деп атайды) Президент командасына, еш артық айтқандық емес, әрбір сауатты маман мен әрбір білікті қызметкердің келуіне септігін тигізді. Қосарланған саяси билік жағдайындағы мұндай күрес бүкіл кеңес қоғамына тән еді. Ал мұндай драманың сюжеті күн өткен сайын барынша өткір сипат ала түсті. Мұндай жағдайлар туралы сол кездері Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Жалпы бөлімінің меңгерушісі болған Владимир Шепель былай деп еске алады: “1990-1991 жылдары, Қазақ КСР Президенті сайланғаннан кейін, сырт қарағанда ОК және Президент аппаратта­ры арасында қандай да бір келіспеуші­ліктер болмаған сияқты көрінеді. Бірақ мәселеге тереңірек қарасаң, көптеген пар­тия функционерлері “бір үзім нандарын”, яғни билік өкілеттіктерінің бір бөлігін алып қойғанымен келісе алмады. Мысалы, ОК Аппаратының бөлім меңгерушісі немесе сектор меңгерушісі өздерін мәртебелері бойынша Президент Аппаратындағы сондай қызметкерлерден жоғары санады. Осыдан келіп менмендік пен тәкаппарлық оқиғалары орын алды. Сондықтан олар біздерге де басшылық жасауға ұмтылып, оларын Президент Аппаратында да коммунистер жұмыс істейді, демек, барлығы партиялық тәртіпке бағынуы тиіс деген ұстаныммен түсіндіргілері келді”. Лауазымдық міндеттеріме сәйкес мұндай жәйттерді менің Президенттік кеңес мәжілістерін дайындау барысында өз басымнан талай мәрте өткізуіме тура келді. Сол мәжілістерге шақырусыз келе­тін ОК-ның екінші хатшысы В.Ануф­риевтің тура Президенттің қарсысындағы орынтаққа келіп жайғасатыны күні кешегідей есімде. Одақтас республикалар компартия­лары Орталық комитеттерінің екінші хатшылығына тағайындалған адамға қатысты кеңестік қоғамда ежелден мынадай көзқарас қалыптасқан болатын: олардың негізгі миссиялары – Бірінші хатшыға көмектесу емес, Орталықтың “құлағы және көзі” ретінде олардың іс-әрекеттерін бақылау. Президенттік кеңестің алғашқы мәжілістерінің біріне В.Ануфриев те келген болатын. Президент Аппаратының басшысы Н.Әбіқаев оған көп мағыналы көзқараспен қабақ көтерді. Содан соң маған суық қарап, тура мына сөздерді айтқандай болды: “Неге залда бөтен адамдар отыр?”. Мен Ануфриевтің жанына жақындап барып, ренжітіп алмауға тырысқан бәсең дауыспен: – Кешіріңіз, Владислав Григорьевич, сіз Президенттік кеңестің мүшесі емессіз. Өкінішке қарай, сіз шақырылғандар тізімінде жоқсыз, – дедім. Осыны күтіп отырғандай-ақ ол дауыс көтерудің дөрекі түріне көшті: – Жігітім, бұл жерде маған жөн сілтейтіндей сен кімсің?! Мен өзімнің аты-жөнімді, қызметімді айтып, нақты жауап қайтардым. Сол сәтте ол Әбіқаевқа сол сұрақпен қайта қайырылды: – Бұл кім өзі? Салқынқанды Нұртай Әбіқайұлы оның сұрағын жауапсыз қалдырып, өткір көзімен бір қарап-ақ сабасына түсірді. Тіпті осындай “кет дегенде, ит те кетеді” деген тұрғыдағы көзқарастарға қарамастан, ол Президенттік кеңестің мәжілістеріне келуін тоңмойындықпен жалғастырып қана қоймай, Президенттің сөздеріне қыстырыла кетіп, сөзін бөлу сияқты қадамдарға да барды. Әрине, егер президенттік институтына қатысты осындай обструкционистік оқи­ғалар бірді-екілі ғана кездессе, олар тура­лы әңгіме қозғаудың өзі артық болар еді. Шын мәнінде, “табанды лениншілдер” өздерінің бөлінбес үстемдіктерін әуелі Халық депутаттарының съезінде жоғалт­қанымен, есе қайтару идеологиясымен қаруланып, алған беттерінен қайтқылары келмеді. 1990 жыл бойы КОКП ОК-ның жеке­леген хатшылары бүкіл Одақтан іріктеліп шақырылған партияның облыстық комитеттері хатшылары, ұйымдастыру бөлімінің меңгерушілері және өзге де шешуші бөлім қызметкерлері деңгейінде ондаған семинарлар, кеңестер мен кезде­сулер ұйымдастырды. Олар үндеуінің басты арқауы: “Окоптарда отырғанымыз жетеді! Біздің де күніміз туады. Прези­денттік құрылымдарға тойтарыс беруге дайындалыңдар...” болды. Басқосуға қа­тысушылардың ең өткірлері осы ұста­нымды мақұлдап, қолдау көрсетудің бел­гісі ретінде пікірталастарда өздерінің оппоненттеріне улы тілдерін безеп: “Президенттік ойындарын ойнап болсын. Содан кейін біз оларға көкесін таныта­мыз!” деп қайталаудан жалыққан жоқ. Орын алып отырған оқиғаларды сезіну және осындай тұтасқан консерватизмнің себептерін анықтау мақсатында біз сенім көрсетуге тұрады-ау деген адамдармен көп әңгімелестік. Өкінішке қарай, көп жағдайда олардың жақтырмайтын сипаттағы және ашық жеккөрушілік тұрғысындағы үнқатуларына тап келіп отырдық: “Бәріне сендер және сен сияқтылар кінәлі! Сендер Коммунистік партияны, Кеңес Одағын құлатқыларың келеді! Балтық жағалауы ірге аулақтады, Кавказ кетіп барады... Сендер бізді немен қалдырғыларың келеді?”. Әдетте, қоғамды саяси қайта құруға жоғалтатындары барлар – белгілі бір деңгейде саяси капи­тал жинақтап үлгеріп, мансап баспал­дағымен одан әрі көтерілуден үмітті және қомақты зейнетақыға қол жеткізіп, кәріліктерін баяғыдан ұнатып, белгілеп қойған бір өңірлерде қарсы алуды армандаған орта және аға жастағы партия, кеңес және шаруашылық қызметкерлері қарсыласып баққан-тын. Оның үстіне Орталықтағы шефтер мен корифейлер мына жәйттерге сараңдық танытқан жоқ: В.Лениннің уақытынан бері большевиктер партиясы өз мүшелеріне ықпал ету технологияларында алдына адам салмас шеберлер болатын. Тұрмыс-тіршілік тұрғысынан қарағанда, оларды да түсінуге болады: КСРО-да “ойын ережесінің” қандай да бір елесі бар еді, ал мұнда үйреншікті барлық дәстүрлер өшіріліп, сізге жаңа құрылыста және олардың ойларынша, елді белгісіз болашаққа алып баратын Президенттің басшылығымен өмірді қайта бастау ұсынылады... Бірақ мәселе сонда, ұлы державаны Назарбаев талқандаған жоқ қой! Осындай қарама-қайшылықтардың салдарынан біз бірқатар ескі достарымыз бен әріптестерімізді жоғалттық. Бұрынғы қарым-қатынастары­мыз салқын тартып, жолдарымыз екі жаққа айырылды. Айтпақшы, бұл елімізге және сол сияқты біздің әрқайсымызға өз таңдауымызды жасайтын кез еді. Мен жаңа дәуірге өткен тарихымызда ата-бабаларым мен отандастарымның көп­теген буындарының қолы жетпеген нәрсе – өз тағдырымды таңдау құқын бергені үшін ризамын. Бір таңқаларлығы, енді қалыптаса бастаған президенттік институттың келесі бір күтпеген идеологиялық қарсыласы Жоғарғы Кеңес болды. Қайта құрулар толқынында “Барлық билік Кеңестерге” ұранымен екінші тыныстары ашылған Жоғарғы Кеңес басшылығындағы Халық депутаттарының кеңесі бір қарағанда Президенттің табиғи одақтасы болуы тиіс еді. Бірақ олай болған жоқ. Сол кезеңде қалыптасқан саяси ахуалға түсініктеме берген белгілі қырғыз саясатшысы және қоғамтанушысы, Қырғызстанның Қазақстандағы бұрынғы елшісі Жұмағұл Сааданбеков өзінің “Нұрсұлтан Назарбаев. Көшбасшылық заңдылықтары” кітабында былай деп жазды: “Жоғарғы Кеңестің бірпартиялы диктатура режіміне генетикалық жақын­дығы оны президенттік билікке, демо­кратиялық реформаларға оппозицияны ұйымдастырудың базасы мен формасы етті. Дағдарыстың адуынды толқын­дарында жүзу Жоғарғы Кеңестің мемле­кеттік билік пен қоғамды жұмылдыруға қабілетсіз екенін көрсетті. Жаңа демократиялық институттар құрып, солар арқылы демократияландырудың қақпасын ашудың орнына, Парламенттің өзі билік үшін күрестің кескілескен аренасына айналды...”. Биліктің барлығын өзінің қолына шоғырландырғанымен, әлеуметтік-экономикалық дағдарыс өрши түсіп отырған жағдайда одан шығудың жолын көрсете алмағаны өз алдына, елдің нарықтық экономикаға өтуін қамтамасыз ете алмаған Кеңестер жүйесі іс жүзінде Қазақстанды одан әрі дамыту жолында тежегішке айналды. Осының салдарынан “республикада биліктің екі полярлық орталығы, яғни қосөкіметтік пайда болды. Оның біреуі жергілікті жерлердегі кеңестік мекемелер­дің барлық вертикалдарымен бірге Жоғарғы Кеңес (ескі кадрлардың баратын орнына айналған) маңына шоғырланса, екіншісі Президенттің (мұнда демокра­тия­лық және нарықтық жаңарулардың жақтастары топтасты) төңірегіне шоғыр­ланды”, – деп жалғастырады Ж.Саадан­беков. Дәл осы кезеңде көп жағдайда Қазақстандағы саяси өмірдің одан арғы мазмұнын айқындаған Президент пен Жоғарғы Кеңес арасындағы қарсы тұрушылықтың негізгі желісі көрініс берді. Президенттік-парламенттік қарсы тұрушылықтың апофеозы Жоғарғы Кеңестің мемлекеттік институт ретіндегі жойылуымен аяқталған 1993-1995 жылдардағы парламенттік екі дағдарыс болғаны белгілі. “ЕРТЕҢГІ КҮНГЕ СЕНІММЕН” Президенттік институттың құрылуы идеологиялық қана емес, тіпті этнос­аралық жарылу шегіндегі кескілескен күрес жағдайында жүрді. Шындығында, қазақтардың “этнокра­тикалық мемлекет” құру жолында “этностық тазалауға” түпкілікті кірісуге дайындалуы туралы өсек-аяң, осыған сәйкес көрініс берген жергілікті емес ұлттар өкілдерінің қаупі мен үрейі Пар­ламент алаңын ғана емес, бүкіл ел аумағын қамтыды. Ал жекелеген облыс­тық партия комитетінің хатшылары мен ірі өндірістік бірлестіктердің дирек­торлары, әсіресе, республиканың солтүс­тік өңірлерінде ашық бопсаға көшкен жергілікті көсемсымақтар туған Отаны­мызды бөлшектеуге кетәрі емес ниет танытқандықтан, республиканы жоғалтып алудың шын қаупі қылаң берді. 2009 жылдың 4 тамызында Воронеж­дің “Коммуна” газетінде Л.Суркованың Қостанай облыстық партия комитетінің бұрынғы бірінші хатшысы, бүгінде Мәскеуде тұратын (оның аты-жөнін әдейі атамай отырмын, оқырман бұған түсіністікпен қарайды ғой деп ойлаймын) воронеждік жерлесіне арнаған мақаласы шықты. “Ол Горбачевтің көзіне ұна­май­тын нәрселерін шұқи көрсетіп, Н.На­зарбаевпен таласа алатын, сонымен бір мезгілде, өз пікірінде қалатын”, делінеді мақалада. Журналиспен әңгімесінде оның сұхбаттасы сыпайыгершілік танытқан сыңай білдірсе, ал журналист саяси әдеп­тіліктен болар, кейбір мәселелердің тігісін жатқыза жазған секілді. Өйткені, мақала кейіпкері және онымен ынтымақтастықта болғандар сол кезеңдерде Н.Назарбаевпен жәй таласып қана қоймай, оған ашық қарсы шықты және соған сәйкес іс-қимыл танытты. Несін айтамыз, апанында мазаланған аю секілді мінез танытқандар сол тұста баршылық еді. Оның үстіне, бүкіл Кеңес Одағын қамтыған сыртқа тебушілік үрдісі жағдайларында адамдарды сепаратистік және ирредентистік партизандыққа итермелеген арандатушы-суфлерлер де жеткілікті болатын. Нұрсұлтан Әбішұлы М.Горбачевтің қатысуымен өткен жоғарыда аталған республикалық кеңесте жарылып-бөлінуді аңсайтындарға бағыттап және жалпыға естірте қатаң ескерту жасады: “Бәзбіреулерге тұтас өңірлердегі жоғары деңгейлі ширығу қалпын қолдау өте тиімді, біреулер саналы түрде немесе, жұмсартып айтқанда, өзінің алысты болжай алмайтындығы салдарынан осы үдерістерді қыздыра түседі. Бұған мысалды көптеп келтіруге болады: осы арада Закавказьедегі азамат соғысынан бастап Ресейдің кейбір облыстарындағы шовинистік, тіпті монархистік көңіл-күй ауанының күшейе түсіп отырғанын айтсақ та жеткілікті ғой деп ойлаймын. Михаил Сергеевич, бізді шетелдердегі “пайғамбар­лардың” әдепсіз кеңестерін қуана қабыл­дайтын кейбір интеллигенция өкілдерінің жел тигізбей, қамқорлықпен аялайтын ұлыдержавалық шовинизм өскіндері алаңдатады. Егер өз Отаныңды орнық­тыруға деген ұмтылысыңды өзге халық­тарға деген қамқорлығың мен олардың проблемалары көлегейлейтін болса, онда, мәселен, өзіңді зиялымын деп осы сөздің жоғары, толық мағынасында қалайша есептей аласың! Ал елімізде кең тара­лыммен тараған шулы трактаттың авторы бүкіл әлемге белорустар мен украиндар өздерінің орыс екенін жорта ұмытып кеткен секілді, қазақтың жері олардың жері емес сияқты деп ұялмай жария етті емес пе? Бұл өмірді тек сталиндік лагерьлердің тікенек сымдарының сыртынан ғана көрген адам Қазақстанның шынайы өмірі мен тарихы туралы не білуі мүмкін? Ең жақсы сезімдермен ойнап, бір халықты бір халыққа айдап салу, кем дегенде, адамгершілікке жатпайтын қылық қой деп ойлаймын”. Өзімнің жеке байқағандарыма қатыс­ты айтсам, сол кезеңдердегі онсыз да күрделі жағдайларға кейбір жергілікті халық өкілдері де өткірлік пен драматизм қоса түсті. Осындай эпизодтарға тән жағдайлардың бірі біздің ана тіліміздің құқын танудың бастапқы кезеңіне қатысты болды. 1989 жылы қабылданған “Қазақ КСР-індегі тілдер туралы” Заңмен қаруланған біз мемлекеттік басқару органдарында нақты қостілділік пен мемлекеттік тілді іс жүргізу және құжат айналымына енгізуге үлкен патриоттық рухани жігермен кірістік. Әрине, оны өзімізден – Президент Аппараты мен Министрлер Кабинетінен бастадық. Бірақ бұл жұмыстар сол кездің өзінде де ұқыпсыз жүргізілді және бүгінде, тәуелсіздіктің 20 жылдық қарсаңында да, алға қойған міндеттерге – яғни, Конституция мен заңнамаларымызда көрсетілгеніндей, тиісті стандарттар мен кондициясына жете алған жоқ. ...Бірде, 1990 жылдың күзінде менің әріптесім, беделді және тәжірибелі қыз­мет­кер жергілікті партия-шаруашылық ак­тиві мен жұртшылық өкілдеріне Пре­зидент Аппараты алған қойған және шешіп жатқан ағымдағы міндеттер туралы айтып, түсіндіру үшін аудандардың біріне шыққан болатын. Қазақ тілінің қолда­ны­лу аясын кеңейту қажеттігі туралы әңгіме бастағаны сол екен, қол шапалақтап, ысқырып, оны келеке, күлкі еткен. Олар шешенге мансапқұмар-авантюрист ретін­де қараған, яғни отырғандардың көзде­рі­нен: “Бізге мынау жазған не айтып тұр?” де­гендей біржақты таңқалыс айтпай аңғарылған. Бірақ, барлық қиындықтарға қара­мас­тан, нақ сол 1990 -1991 жылдары еліміздің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев іс жүзінде Қазақстанның институттық негіздерін қалыптастырып, болашақ егемендігіміздің іргетасын қалады. 1990 жылдың 25 қазанында “Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы” декларация қабылданды. Декларация елдің толық мемлекеттік тәуелсіздігі жолындағы мемлекеттік-құқықтық жүйесін одан әрі дамытуды қамтамасыз еткен жас мемлекеттің алғашқы негіз қалаушы заңнамалық актісі болды. Оның үстіне, құжат мемлекеттік билікті заңнамалық, атқарушылық және сот жүйелеріне бөлу қағидатын бекітті. Осы орайда Жоғарғы Кеңес заң шығару­шы биліктің айрықша артықшылығын алса, Президент Мемлекет басшысы ретінде – бұйрықты-атқарушылық билік­ке, Жоғарғы Сот сот билігіне ие болды. Қазақстан Президентінің сол кезде жұмыс істеген мемлекеттік басқару құ­рылымдарындағы реформаға бағытталған келесі қадамы да заңды еді. Осыған бай­ла­нысты 1990 жылдың 20 қарашасында Қазақстан Президенті “Қазақ КСР-індегі мемлекеттік билік құрылымдарын жетілдіру мен басқару және Қазақ КСР Конституциясына (Негізгі Заң) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңға қол қойды. Жаңа заңға сәйкес Вице-президент, Премьер-Министр және мемлекеттік кеңесшілер лауазымдары енгізіліп, Министрлер Кеңесі таратылды және Министрлер Кабинеті құрылды; Президент жанынан консультативті-кеңесші орган – Республика Кеңесі пайда болды. Сондай-ақ мемлекеттік биліктің жергілікті органдары қайта құрылып, олар Халық депутаттарының кеңесі деп аталды. Олардың өкілеттіктері айтарлықтай кеңейтілді. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигонының жабылуы, 1991 жылдың 2 қазанында ғарышқа қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің ұшуы мен 1991 жылдың 1 желтоқсанында Қазақстан Президентінің алғаш рет өткізілген бүкілхалықтық сайлауы тәуелсіздік жолындағы өзіндік бір белес болды. Сол сайлауда абсолютті көпшілік дауыспен Нұрсұлтан Назарбаев ел Президенті болып сайланғаны белгілі. Ал 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігіне қол жеткізді. 1991 жылдың 10 желтоқсанындағы өзінің инаугурациялық сөзінде Нұрсұлтан Әбішұлы жас мемлекеттің алдында тұрған бірінші кезектегі міндеттер ауқымын нақты айқындап берді. Шын мәнінде бұл алдағы 20 жылда елімізді дамытудың шешуші бағыттарын белгілеген стратегия­лық бағдарламаға айналды. Осының арқасында бүгінде тәуелсіз Қазақстанды бүкіл әлем танып және құрметтеп отыр. “Бүгін, екі дәуір шегінде қоғам үшін дағдарысты жағдайларда уақыт факторы аса зор маңызға ие болады. Бұрынғы федерация республикаларындағы өрши түсіп отырған қысымды ахуал, таяу айларда біз бетпе-бет келетін проблема­лардың өткірлігі ырғалып-жырғалуға уақыт қалдырмай, жылдам, шешімді және нақты іс-қимыл танытуға мәжбүрлейді. Қазір әркімге дерлік түсінікті жәйт – тарих бізге өндірістік қатынастарда түбегейлі өзгерістерден басқа таңдау қалдырған жоқ. Бірақ нарықтық экономикаға бет бұрудың орасан күрделі екендігі де баршаға белгілі болса керек. Осы орайда жүзеге асырылып жатқан шаралар бүгінде анық жеткіліксіз. Олардың кейбіреулері шектеулі, келесі біреулері жартыкеш, үшіншілері ескі әміршіл-әкімшіл жүйе қалдықтарының бүлігімен, консервативті күштердің жасырын және айқын тежеулерімен бетпе-бет қалып отыр. Бізге әлеуметтік-экономикалық жағдайды тұрақтандыру үшін түбегейлі жедел шаралар қабылдау қажет, өйткені, қазіргі кезде дағдарыс өзінің сындарлы шегіне жақындап келеді. Біздерге бірінші кезекте қандай шараларды қолға алу қажет? Саясатта – бұл билікті нақты бөлумен байланысты қадамдар, яғни атқарушы органдарды басқарудың тиімді жүйесін құруға мүмкіндік беретін вертикалды президент­тік құрылым қалыптастыру. Бұл – республика Жоғарғы Кеңесін кәсіби парламентке объективті трансформация­лау. Бұл – депутаттар корпусы мен жел­буаз жергілікті Кеңестер аппараттарын айтарлықтай қысқарту қажеттігімен байланысты туындап отырған жәйт. Бұл экстремизм мен ұлттық алауыздық ұста­на­тын партиялар мен қозғалыстардың қызметіне сөзсіз тыйым салу, республика­ның аумақтық тұтастығына қарсы бағыт­талған сепаратизммен қатар, саяси плю­ра­лизмге қолдау. Бұл – құқық тәртібін нығайту мен заңдылықты сақтау жөнін­дегі шешімді іс-әрекеттер. Бұл – мемле­кеттік саясаттың негіз қалаушы қағидаты ретінде саяси тұрақтылықтың басымдығы, барлық қазақстандықтардың тең құ­қылығы негізінде ұлтаралық келісімді сақтау. Біздің әрқайсымыз өтпелі кезеңнің қиындықтарын – бағаның өсуін, инфляцияны, тапшылықты, өмір дең­гейінің төмендеуін өзіміз арқылы сезіну­деміз. Айналамыздағы өмір соншалықты жайлы емес. Сайлауалды кездесулерім барысында айтқандарымдай, мен өмір жақсылыққа қарай тез өзгереді деп уәде бере алмаймын және бергім де келмейді. Және де егер мен бұл туралы айтпасам, алдарыңызда шындықтан қашқақтағаным болар еді. Тістеніп, ертеңгі күнге деген сеніммен осылардың бәрінен өтуіміз керек”. * * * Алдымызда өмір үшін ауыр күрес, өндірістің құлдырауымен, адам шошыр­лық жұмыссыздықпен, жаппай тапшы­лық­пен, гиперинфляциямен жапсарласа жүрген дағдарыспен арпалыс, ащы көңіл қалулар мен жарқын жеңістер тұр еді. Мұның барлығы алда болатын. Ал әзірше Нұрсұлтан Назарбаевқа гүлдермен көмкерілген өмір өрісіне жетуге ерте болатын, өйткені, Қазақстан халқы мен оның көшбасшысына еркін де егемен ұлт ретіндегі әлі де тек өздерінің алғашқы, сондықтан аса қиын, бірақ соншалықты тілекті қадамдарын жасау тұр еді... Махмұт ҚАСЫМБЕКОВ, Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы.