Бүкіл тіршіліктің тамырына қан, өзегіне нәр беріп тұрған судың барлық шаруашылық үшін маңызы орасан. Әсіресе, егін егіп, бақша салып отырған ауыл тұрғындары үшін су – баға жетпес байлық. Бүгінде Жамбыл облысындағы жергілікті халықтың дені ауыл шаруашылығы саласы арқылы күн көріп келеді. Қазақтың ежелден бері келе жатқан егіншілік, бақташылық өнері мұнда кеңінен дамыған. Ерте көктемде кетпен-күрегін сайлап, егіс даласын бетке алған шаруалар ала жаздай аптап ыстықта бейнет кешіп, қоңыр күз келгенде бейнетінің зейнетін көреді. Бұл – өзіне де, өзгеге де пайдалы іс. Дегенмен егін егіп, бақша салып, жалпы шаруамен айналысу, оның нәтижелі болуы үшін тіршілік көзіне баланатын су жеткілікті болуы керек. Ал су мәселесі жөнінен Жамбыл облысы көрші Қырғыз Республикасына тәуелді.
Аймақта негізінен Шу, Талас және Аса сияқты 3 ірі өзен бар. Шу өзенінің ұзындығы 850 шақырымды құрайды. Ал Талас өзені 444 шақырым болса, Аса өзені – 253 шақырым. Бұл, әрине, теңдесі жоқ байлық. Негізі атақты Шу өзені Қырғыз елінің аумағынан басталып, одан беріде Жамбыл өңіріндегі Қордай, Шу және Мойынқұм аудандарының аумағын басып өтіп, Сарысу ауданы арқылы көрші орналасқан Түркістан облысының Созақ ауданына дейін жалғасады. Тіпті осыдан төрт-бес жыл бұрын өңірге қалың қар түсіп, ақыры тасыған Шу өзені Созақ аймағынан өтіп, Қызылорда облысындағы Ақжайқын өзеніне дейін аққан кездері болған. Бірақ бүгінде сол өзеннің бұрынғыдай қарқыны жоқ. Қырғыз елінен басталған Шу өзені сол аумақтағы «Чумуш» су торабына жиналып, одан Шу ауданындағы «Тасөткел» су қоймасына келеді. Содан жаз мезгілі келгенде бұл су Шу және Мойынқұм аудандарындағы жерлерді суаруға беріледі.
Бұл ретте бізге Шу-Талас бассейндік инспекциясы су ресурстарын пайдалануды реттеу және басқару бөлімі басшысының міндетін атқарушы Талғат Ибраев аудандарға су бөлудің тәртібін түсіндірді. Маманның айтуынша, аталған инспекция қыс мезгілінде артылған суды үнемдеп, Мойынқұм және Сарысу аудандарындағы жайылымдық пен шабындық жерлерге береді. Сонымен қатар Жамбыл облысы осы мақсатта жыл сайын Түркістан облысының Созақ ауданына да 200 млн текше метр су беруі керек екен. Бұл міндет те орындалуы қажет.
«Қазіргі кезде «Тасөткел» су қоймасында 47 пайыз су бар. Бұл жерден негізінен Шу және Мойынқұм аудандарына су бөлінеді. Шу өзені сияқты Талас өзені де Қырғыз Республикасының аумағынан басталады. Сусамыр тауынан жиналған қар суы осы өзенге келіп құяды. Содан Жамбыл облысына дейін Қырғыз еліндегі Манас ауданы осы суды пайдаланады. Сөйтіп жан-жақтан келген су «Киров» суқоймасына жиналады. Оның жобалық сыйымдылығы 550 млн текше метрді құрайды», дейді Т.Ибраев.
Жыл сайын мұнда қажетті су жиналып келгенімен, биыл бұл да болмай тұр екен. Жалпы, «Киров» суқоймасындағы судың 80 пайызы Жамбыл облысына тиесілі. Бұдан өңірдің Жамбыл, Байзақ, Талас аудандары да пайдаланады. Ал Шу-Талас бассейндік инспекциясының қызметкері қыс мезгілінде үнемделген судың Сарысу ауданына жіберілетінін, тіпті қазір су Сарысу мен Мойынқұм аудандарының шектесер тұсы – Ұланбел жаққа барғанын айтады. Бұл су Сарысу ауданының Досбол, Тоғызкент және Талас ауданының Үшарал ауылдары жақта орналасқан Қопал өзеніне барып құйылады. Негізінен Сарысу ауданы суды шабындыққа алады. Алайда өңірдегі төрт бірдей ауданды басып өтетін Шу өзенінің суы бүгінде Сарысу ауданындағы Шығанақ, Қамқалы, Жайлаукөл ауылдарына мүлде бармайды екен. Аталған ауылдар Шу өзенінің төменгі сағасында, Бетпақтың даласына жақын орналасқан. Бірақ Шығанақ ауылының тұрғыны Ахметжан Баушенов ақсақал бастаған ауыл тұрғындары қазіргі кезде ауыл мүлде сусыз қалғанын айтып шағымдануда. Кезінде ауыл тұрғындары «Қамқалы» көлінен балық аулап күн көрген екен, қазір ол да тартылып барады. Шынында да, Досбол ауылынан шығып, Шығанақ ауылына қарай жол тартқан кезде кездесетін Шу өзенінің аңғарының құрғағанын, талайдан бері су жүрмегенін көруге болады. Біздің бұл сауалымызға Т.Ибраев әр ауданның мезгілімен су алатын кестесі бар екенін айтты. Сондай-ақ маманның айтуынша, аудан тұрғындары «Бүркітті» және «Ынталы» суқоймаларынан су алады. Бірақ сарысулықтар әлі күнге дейін Шу өзенінің суы бәріне ортақ болғанымен, өздеріне жетпей жатқанын түсіне алмай дал болуда. Сонымен қатар аталған ауылдар бұл суқоймаларынан да алыс. Сондықтан да ауылдықтар Шу өзенінің суына мұқтаж.
Қазіргі кезде Жамбыл облысына судың түсу деңгейі төмендеп кеткен. Мамандардың айтуынша, әрбір 5-10 жылда су азайып немесе көбейіп тұрады екен. Мәселен, 2016 жылы су көп келіп, облыстағы Талас, Аса өзендері тасып, жағалауларының шайылып кеткені, тіпті бұл қарқын Созақтың көпірін бұзып кеткені де ел есінде. Ал бүгінде шекараның арғы бетінен келіп жатқан судың қарқыны бәсең. Шу өзеніне секундына 65-75 текше метр су түсіп жатқан болса, Талас өзеніне секундына 13 текше метр су түсуде. Табиғаттың мінезі де әр кезде әрқалай құбылады. Ол үшін өзендер аумағынан ағып өтетін аудандардың барлық жағдайға дайын болуы керектігі жиі айтылуда. Әсіресе елді мекендерге, адамдарға қауіп төндірмеу керек. Шыны керек, көктем келіп, күн жылыған кезде көп су далаға кетеді. Өзендер арнасынан аспаса да, жыраларды жырып, бітеулерді бұзып ен далаға су ағып жатады. Сол суды сақтап қалу үшін үнемді пайдалану мақсатында су тораптары қажет. Мысалы, Талас өзенінің бойында «Талас» су торабы бар. Байзақ ауданының аумағында «Темірбек», Талас ауданында «Жиембет», «Ойық» су тораптары бар. Бұдан әрі Сарысу ауданына су жіберілуі керек. Географиялық жағынан алсақ, Байзақ ауданы Талас ауданымен, Талас Сарысу ауданымен шектеседі. Бірақ Талас және Сарысу аудандарына су жеткізу мәселесі талай уақыттан бері өзекті болуда. Су тиісті каналдарға бөлінгенімен, ақырында сайда саны, құмда ізі жоқ болып кетіп жатқанға ұқсайды. Осы мәселені шешу үшін кезінде Талас пен Байзақ аудандарының шектесер тұсынан «Ақмола» суқоймасын салу туралы бастама көтерілген. Бірақ бұл да аяқсыз қалды. Су реттеу мақсатында салынатын қойма қыста су жинап, жазда оны екі ауданға беретін, Талас өзеніне деген тәуелділіктен құтқаратын жоба болады деп жоспарланған. Алайда көптің күткен арманы орындалмады. Бәлкім, осы су қоймасы салынғанда мұндай маңызды мәселелер өз шешімін табатын ба еді деген де ой бар.
Бүгінде Жамбыл облысында суармалы жерлерді қалпына келтіру, ауыл шаруашылығы саласын дамыту, суды тиімді пайдалану сияқты мәселелер жиі көтерілуде. Бірақ суды тиімді пайдалану үшін жаңа технологиялар енгізу қажет болып отыр. «Бізде жаңа технологиялар аз. Мәселен, бір шаруа 500 гектар жерге егін ексе, өздері қиналып қалады. Себебі су жеткізу қиын. Сол үшін тамшылатып және жаңбырлатып суару әдістерінің жаңа технологиясы керек», дейді Т.Ибраев.
Сонымен қатар қазір облыста 89 кіші өзен бар. Олар аймақтағы 3 ірі өзенге құйған соң белгілі бір мерзімге дейін жоғалып кетеді екен. Сондай-ақ облыста 116 су қоймасы бар. Оның ішінде 7 су қоймасы республикалық меншікте болып есептеледі. Ал қалған нысандар «Жамбыл су қоймалары» мекемесінің теңгерімінде тұр. Жамбыл облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасы табиғат қорғау бағдарламаларын реттеу бөлімінің басшысы Нағима Темірбекованың айтуынша, су қоймаларын сумен толтыру, суармалы жерлерді сумен үздіксіз қамтамасыз ету, елді мекенді су тасқыны кезінде су басудан қорғау мақсатында өткен жылы жалпы құны 48,6 млн теңгеге Байзақ ауданындағы «Дәуітбай», Талас ауданындағы «Жәдік» және Меркі ауданындағы «Аспара-3», «Кіші Арал», «Көлтоған» сияқты 5 суқоймасына ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілген. Сондай-ақ «Жұмыспен қамтудың жол картасы» бағдарламасы аясында 121,6 млн теңгеге 10 су қоймасы жөнделген. Ал биылға «Ерекше авариялы су шаруашылығы құрылымдарын қалпына келтіру» бюджеттік бағдарламасы бойынша 72,5 млн теңгеге Жуалы, Меркі және Талас ауданындағы 6 су қоймасына ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу жоспарланған.
Биыл Жамбыл өңірінде қақаған қыс болмағанымен, тауға қар қалың түсті. Алып Алатаудың ақ бас шыңдарынан еріген қардың көктем келгенде көпшіліктің ырзық-несібесі болатыны шын. Халық әр мезгілде жақсылықтан үміттенеді. Табиғаттың соншама байлығы көпшіліктің күнелтуіне де жетеді. Тек соны шашау шығармай, игілікке пайдалана алсақ жақсы. Болашақта өңірдің суару жүйесінде, су пайдалану саласында жаңа технологиялар енгізіліп, ел игілігіне айналса игі. Қажетті су қоймалары салынса, бұл да біткен істің бірі болар еді.
Жамбыл облысы
