Құрғаған Ойыл
Өйткені соңғы жылдары еліміздің көптеген далалық өзендерінің су деңгейі күрт төмендеп, арналарының жылдан жылға құрғап бара жатқаны табиғат жанашырларының ерекше алаңдаушылығын туғызды. Бұл ғасырлар бойы дала өзендерінің жағасында тіршілік кешкен ауыл адамдарының тұрмысына да жағымсыз әсер етіп отыр. Өйткені, су жоғалса, тіршілігі малмен байланысты адамы ол жерден көшсе – тұрғыны кеткен ауылдың түтіні өшеді.
Бастауын кәрі Мұғалжар тауының биік шоқысындағы Қызылбұлақтан алатын, ұзындығы 800 шақырымға созылған Ойыл өзені Ақтөбе облысындағы Мұғалжар ауданының 27 шақырымын, Темір ауданының 130 шақырымын, Ойыл ауданының 366 шақырымын кесіп өтіп, әрі қарай Атырау облысы Қызылқоға ауданының 280 шақырымынан тағы созыла ағады. Осылайша Мұғалжар ауданының Талдысай, Еңбек, Қызылбұлақ елді мекендері мен Темір ауданының Қайыңды, Алтықарасу, Бабатай, Сартоғай, Қопа ауылдарын, Ойыл ауданының Амангелді, Көсембай, Шиқұдық, Ақшатау, Қипы, Қаракемер, Добыр, Микөл, Ойыл, Қарасу, Көптоғай, Құлжабай би ауылдарын жағалай ағып, Қызылқоға ауданының қатар орналасқан жеті ауылының үстінен өтіп, Тайсойған құмына барып жоғалады. Ежелгі заманда суы мол кәрі Ойыл Жайыққа барып құйған деседі. Қазір оған жететін су қалмаған.
Қобда ауданының ортасын қиып ағатын Қиыл өзені – Ойылдың ең үлкен сағасы. Қиылдың Ащы Ойыл, Кеңжал деген жіңішке салалары да қосыла келе Ойылға құяды. Қиыл қысқа өзен болса да, оның бойында жерасты су көздерімен жалғасқан жүздеген бұлақ көздері бар. Жауын-шашын аз түскен қуаңшылық жылдары өзен түбі мен жағалауындағы сансыз бұлақтар Ойыл өзенінің деңгейін бірқалыпты ұстап тұрған.
Қимен бітелген бұлақтар
«Бала кезімізде Ойыл ауданының «Қаракемер» кеңшарына қарасты Кіші Ащылысай, Жұмыртқалы, Соркөл ауылының үлкендері көктем мен күзде кетпен-күректерін ұстап, жастарды соңдарына ертіп алып, өзен бойын шөп-шаламнан тазартып, бұлақ көздерін аршитын. Біз осылайша жастайымыздан ауыл үлкендерінің өзен бойының тазалығына ерекше мән беретінін көріп, тәрбиелендік. Бұл кезде ауыл адамдары қораларында тек сауынды сиыр ұстап, басқа малды алысқа жіберетін. Ауылдың айналасына да, өзенге де мал жолатпайтын. Суатқа атын суаруға келген адамға жағалауда жылқысын байлауға да рұқсат жоқ. Көктемде не күзде қырқымға айдап әкелген қой отарын суарған бойы айдап кетеді. Өйткені өзен бойындағы құрақты малдың тұяғы таптап, қиы суды бүлдірмеуі керек», дейді ақтөбелік табиғат жанашыры, дәрігер Нұрлан Есенғазы.
Бүгінде Ойылдың арнасы кеміп, кей жерінде үзіле-үзіліп, шалшыққа айналып барады. Соңғы екі-үш жылда Ақтөбе облысындағы Ор, Ырғыз, Ойыл, Темір өзендерінің суы тым азайып, Жемнің құрғап кетуі себебін құзырлы мекеме басшылары қыста жерге тоңның қатпауы мен жауын-шашынның, әсіресе қыста қардың аз түсуінен көреді. Ал шындығына келгенде, дала өзендерінің бейшара күйге түсуіне өзен бойын заңсыз түрде бөгеп жатқан шаруа қожалықтарының жыртқыштық әрекеттері де әсер етті. Бүгінде жұрт табиғатқа әбден салақ. Соның бір көрінісі – өзен жағалауларының қыстан шыққан күл-қоқыс пен малдың қиын төгетін орынға айналуы десек қателеспейміз. Шаруа қожалықтары өзектерді өз қалауынша бұрып, бөгет жасап, бақша суарады. Қойы мен жылқысы су жағасында қысы-жазы иіріліп жатады. Жылдар бойы өзек бойындағы үйілген малдың қиы мен тезегі қалыңдай келе биіктеп, су көздерін бітеп тастады. Бұлақ көздері де осылайша жоғалды. Қожалық иелері өзеннің мемлекет меншігі екенін ұмытып қалған, олардың заңсыз әрекетіне не ауыл әкімі, не аудан әкімі қарсы шыққан емес. Табиғат қорғау мекемелерінің тіпті шаруасы жоқ. «Өзен арналары малдың қиымен ластанып, бұлақ көздері көміліп қалған» деп дабыл қаққан ақтөбелік дәрігер Нұрлан Есенғазының пікірін Атырау облысының Қызылқоға ауданының тұрғындары да растайды.
Өткен жылы табиғат жанашырлары Ойыл өзенінің арналары тым таязданып, шалшыққа айналды, суы борсыды, балықтары қырылды деп дабыл қақты. Табиғатқа бейжай қарамайтын азаматтар 15 қыркүйек күні онлайн-конференция өткізіп, оған тәжірибелі су мамандарын, аумақтық мемлекеттік органдар басшылары мен экологтерді шақырды. Конференциядан соң табиғат жанашырлары Ақтөбе облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының басшысы Жақсығали Иманқұловқа Ойыл өзенінің таязданған тұстарындағы бөліктерін тексеруге ұсыныс жіберген. Осы басқарманың тапсырмасымен Батыс Қазақстан облысындағы бір ЖШС-на қарасты лаборатория өзен суынан сынамалар алып, құрамына тексеру жүргізген. Себебі Ақтөбе облысында су сапасын тексеретін мамандар болмаған. Тым үстірт және қазіргі жағдаймен мүлде сәйкес келмейтін талдаумен жұрт келіскен жоқ. Өйткені тексерушілер жағдайды толық зерделемеген, тіпті өзен арнасының тереңдігін өлшегенде де алшақтық көп дейді табиғат жанашырлары.
Расында да Ойыл өзені апат алдында тұр. Алдағы көктемде су тағы да тасымайтын болса, өзен арналарын әркім өзіне қарай бұра берсе, бірер жылдың ішінде су орнында құм жатуы мүмкін. Ойылдың суын тауысқан негізгі себептер баршылық. Біріншіден, жеке адамдар өзенге жан-жақтан құятын шағын салаларды заңсыз бөгеп, бұлақтарды бітеп, жасанды су қоймаларын жасап алған. Олар бұлақ суларын әрі жұртқа сатып, әрі қолдан бөгеген тоғандарда балық өсіріп жатыр. Екіншіден, жеке қожалықтар жерасты суларын өзен жағасына жақын жерлерден өз бетінше бұрғылап шығарып, ол су айдалаға ағып жатыр. Бұл да бақылаусыз кеткен жағдай. Үшіншіден, суармалы егісті өркендетеміз деген мақсатпен бау-бақша егушілер өзен суын ысырапсыз пайдалануда. Төртіншіден, тұрғындар жеке малдарын алысқа ұзатпай бағатындықтан, төрт түліктің тұяғынан ауылдың айналасы тақырланып, өзен жағалауындағы бұлақтар малдың қиынан ластанып бітті. Төртіншіден, соңғы отыз жыл ішінде Ойыл өзенінің гидрологиялық жағдайы тексерілген жоқ. Өзенді қоректендіретін ірі бұлақтар да отыз жылдан бері тазартылмады. Бұлақтың көзін аршу дегенді бүгінде ұмытқан.
Су бұзылса, ауру көбейеді
«Балықтан жұғатын түрлі бактериялар адам ағзасына түскенде, одан арылу өте қиын, өйткені ағзаны түгел бүлдіреді, қанға сіңеді. Әсіресе жүкті әйелге өте қауіпті, өйткені шаранаға бірден әсер етеді. Лас су ішкен малдан түрлі құрт аурулары, әсіресе эхинококк ауруының құрттары бірден таралады. Қойдың миына түскен құрт та лас судан жұғады. Неге екені белгісіз, мал дәрігерлері елді мекеннің айналасындағы суларға бактериологиялық зерттеулер жүргізіп, экологтер өсімдіктер құрамын тексеруді талап етпей отыр. Өйткені 5-6 жылдан бері жағасына мал жайылған өзен арналары қатты бүлінген, суға малдың қиы әбден шөккен. Шаруа қожалықтарының шектен шыққаны сондай, өзектерде тау болып үйілген малдың тезегі мен қиын бульдозермен үйіп, су арнасын бөгеп жатады. Соңғы кезде ауыл адамдары қышыма, тері ауруларының көбейіп кеткенін айтады. Себебі белгілі. Тері аурулары лас суға шомылғаннан болады. Ауылдардағы құдықтардың да сулары жоғалып барады. Өйткені жер бетінің суы азайған соң жерасты суы да қашатыны анық. Оның үстіне, өзен бойындағы бұталар мен ағаштар аяусыз оталып жатыр. Тамырлары тереңге кеткен алып бәйтеректердің жерасты суын өзіне қарай жақсы тартатынын ескерсек, ағаштың тамыры солған соң жерасты суы да тереңге кетеді. Міне, осындай тағылық әрекеттерді түп-тамырымен жою үшін табиғат қорғау ұйымдары қазіргідей әрекетсіздік танытпай, белсенді жұмыс істеуі керек. Әзірге, не табиғат қорғау прокуратурасынан да, мемлекеттік құзырлы мекемелерден де, тіпті жеке адамдардан да ондай жанашырлық әрекет байқалмайды. Біз жаудың жерін отап жатқандай, қарақшылықпен бүлдіріп жатырмыз. Кей кездері өзіміздің жеріміз, өзіміздің табиғатымыз екендігін де ұмытып кетеміз. Мұндай жауыздықтың түп-тамырының қайдан басталғанын, неге өршіп кеткенін де түсіне алмай отырмыз. Ішкі мәдениетіміз таяз ба, әлде пайдакүнемдіктің кесірі ме, иә болмаса, наданбыз ба? Қалай болғанда да табиғатты бүлдірушілерге қарсы заңды қатайту қажет. Бұл жұртшылық көп үміт күтіп отырған Экологиялық кодекстің тез қолданысқа енуіне де байланысты болып тұр.
Ақтөбе облысы
