Руханият • 22 Қаңтар, 2021

Ташкентте жарық көрген «Терме»

404 рет
көрсетілді
3 мин
оқу үшін

Елордада орналасқан Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы мекеме қорында тұрған құнды жәдігерлерді онлайн таныстыру шарасын өткізуде. Бұл жолы көпшілік назарында 1925 жылы Ташкентте жарық көрген «Тәрбие, білім, әдебиет жайындағы мақалалардан терме» атты кітап ұсынылды.

Ташкентте жарық көрген «Терме»

Бұл туындыны кейінгі заман зерттеушілері – тәр­бие, білім, әдебиет жа­йын­­дағы мақалалардан құ­рал­ған «Терме» атты жи­нақ деп атап жүр. Ал құрас­ты­­рушысы ретінде – қазақ мә­дениетінің жанашыры «Темір нарком» деген атпен танымал алаш қайраткері – Темірбек Жүргеновтің есімі аталуда.

Төте жазу үлгісінде Таш­­кенттегі «Қазақстан мем­лекет баспасы» жарық­қа шығарған 161 бет­тен тұратын бұл кітап­қа: Ж.Ай­­­мауытұлы, М.Жұ­ма­бай­ұлы, Х.Досмұ­хамед­ұлы тағы басқа авторлар шы­­ғармаларымен бірге ха­лық ақын-жыраулары – Шернияз, Едіге, Базар жы­рау туралы құнды мәлі­меттер жинақталған.

Үш бөлімнен тұратын туындының алғашқы бөлімі «Тәрбие» деп аталып, Бай­тасұлы Абдолланың «Жи­ынды (комплекс) әдісі іс жү­зінде», Жүсіпбек Аймауыт­ұлының «Мектеп басқару жайы», Таңашбайдың «Ш­а­ғылыс мәселесі» атты тәр­­биелік мәні басым ең­бектері енсе, екінші бө­лім – «Білім» деп аталыпты.

Бұл бөлімде, жануар­лар мен адамзатқа ар­нал­ған Арқалық (фамилиясы көрсетілмеген) деген автор­дың «Адам тегі» атты мақа­ласы, Даниялдың «Та­рих туралы жалпы ұғым», Сарыбайұлы Шамға­ли­дың ел аузынан жинап құ­растырған «Халық әдебиеті және оны жинау жолдары», Қ.Даниялдың «Жалаңтөс батыр» атты зерттеуі, Мұха­метжанның қазақ рула­рының шежірелік түзімі көрсетілген «Едіге бидің тұ­қымы» дейтін жазбасы жи­нақталған екен.

Соңғы бөлім – «Көр­кем әдебиет» деп аталып, мұнда – Жүсіпбек Ай­мауытұлының «Әнші» жә­не Ілияс Жансүгіровтің «Құншылар» әңгімелері, Мағжан Жұмабайұлының балаларға арнап жазған «Балаларға базарлығым» атты өлеңі қатарлы әдеби туындылар еніпті. Сонымен қатар Ілияс Жансүгіровтің қазақ жырауларына арнап жазған «Халық әдебиеті» атты мақаласында Базар жырау мен Шернияз жы­раудың өлеңдеріне талдау жасалса, өзінің есімін «Д.Қ.» деп қысқартып бер­ген Алаш арысы Досмұ­хмед­ұлы Қа­лелдің «Шернияз кім?», «Бай­мағамбет кім?», «Иса­тай кім?» атты дерек­көз­дерге не­гіз­делген зерт­теуі жария­ланған.

 Сондай-ақ аталмыш бө­лімде – Жанталыұлы Ах­меттің ел аузынан жи­наған «Сексен мен Тоқ­сан­ның билікке талас­қаны» дейтін жазба жарияланыпты. Бұл екі адам өмірде болған тұл­ғалар. Атақты керей Жабай би дүниеден қайтқан соң Сексен, Тоқсан деген екі баласы билікке таласқан-мыс. Бұларға Киікбай би мәміле шақырып төрелік айтқан, дейді жоғарыдағы толғауда.

 – Бұл жинақ фольклортанушылар үшін өте құнды еңбек, – дейді Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы директорының орынбасары Қайыржан Кү­­зембаев: «Әсіресе кө­не­­­нің көзі Сәлкен деген ада­­м­ның Ахметбек, Ба­лау­­бай, Қасен қатарлы ақ­сақалдардың аузынан жазып алған «Байдалы бидің сөздері» дейтін көлемді дү­ние шежіретанушылар үшін аса құнды».