Қаржы • 25 Қаңтар, 2021

Теңгеге интервенциямен дем беру жалғаса ма?

454 рет
көрсетілді
14 мин
оқу үшін

2020 жылды қортындылаған Ұлттық банк ақпан, наурыз, қыркүйек және қазан айларында жасалған интервенцияның ең ірісі нарық күрт құлдыраған наурыз айында өткенін, оның көлемі 1 488 млн доллар екенін хабарлады. Жиынтығы 1,9 млрд доллар интервенция ар­қы­лы теңгеге дем беруге жұм­сал­ды. Интервенциядан бөлек, қым­­батшылық пен пандемияға қар­­сы күреске жұмсалған қа­р­а­­­жат есебінен Ұлттық қор 5 млрд долларға азайды.

Теңгеге интервенциямен дем беру жалғаса ма?

Интервенция тақырыбы 2015 жылға дейін ашық айтыла бермейтін. Бұл тақырып Ресейде де жабық есік жағдайында талқыланып келді. Ресей Орталық банкі 2015 жылы 13 мамырдан бастап алғашқы интервенциялар туралы мәліметті – ашық нарықтан сатып алынған 180 млн доллардың резервтерді толықтыруға жұмсалғанын хабарлады. Көрші ел банктері 2015 жылға дейін рубльдің еуро мен долларға қатысты бағамын басқару үшін валюталық интервенцияларды әлсін-әлсін жүргізіп отырды. 1995 жылдың 8 шілдесіне дейін Ресей Орталық банкі валюта интервенциясы арқылы рубль бағамын ұстап тұрды. 1995 жылы 8 шілдеде валюта диапазоны деп аталатын тәсіл енгізілді. 2008 жылдан бастап доллар мен еуроға қарсы қос валюта дәлізі құрылды. Белгілі қаржыгер Ілияс Исаев  валюта диапазоны немесе қос валюта дәлізі Орталық банктің валюталық интервенция жасауға, бағамы төменгі шекараға тиіп кеткен жағдайда ұлттық валютаны сатып алуға, ал егер жоғарысына жеткен болса сатуға дайын екендігі туралы мәлімдемесі екенін айтады.

Ресейдегі ахуалды не үшін айтып отырмыз? Себебі Қазақстанның интервенцияға деген ұстанымы дәл осы сценариймен өтті. 2015 жылға дейін интервенциямен желге ұшып кет­кен теңгеміз жайлы енді ғана ай­ты­лып жатыр. Сарапшылар интер­вен­цияның ІЖӨ-ге әсері немесе кері әсері, қайтпай қалған ақша көлемі жай­­лы терең талдау жүргізу қажет еке­­нін айтады. Бұл алдағы процестер­де қа­те­ліктерден сабақ алу үшін керек.

Қазақстан да 2015 жылдан бас­тап валюталық интервенциялардың таза көлемдері (сатып алу мен сату арасындағы айырмашылық) туралы ай сайын жариялай бастады. Қаржыгер Әнуар Үшбаевтың сөзімен айтқанда, 2015 жылдан бас­тап бюджеттік аударымдар Ұлттық банктің валюта қоры арқылы сүзгіден өтіп, Қаржы министрлігінің шотына келіп түсті. 2016 жылдан бастап Ұлттық қор теңгені Ұлттық банк­тен емес, ішкі нарықтан сатып алатын болды. Теңгеге деген сұраныс ай сайын долларды сату арқылы Ұлттық қордың бюд­жет­ке аударымдары есебінен қалып­тасты. Ал трансферттердің мөлшері Ұлт­тық банктің сұранысы бойынша емес, Үкіметтің шешімдері бойынша анық­талатыны түсінікті болып, интервенцияларды құпия жүргізудің қажеті болмай қалды.

Биылғы жылдың осыған дейінгі жылдарға қарағанда өзгеше болатыны қазірдің өзінде белгілі. Сарап­шылардың АҚШ президенті Джо Бай­деннің мұнайға сұранысты төмендетіп, «жасыл экономика» көздеріне инвестиция салатыны сынды мәлімдемелері ұлттық валютамыздың құнсыздануына тікелей әсер етуі әбден мүмкін.

 

Ұлттық банк қандай қадам жасамақ?

Мұндай жағдайда теңгені қолдау үшін қандай шешім қабылдануы мүмкін? Теңге құнсыздануы әлеумет­ке ғана емес, банктерге де тиімсіз. Себебі жылдың аяғында ғана ипотеканы шетел валютасымен несиелендіру нөлдік пайызға түскені хабарлан­ды. Ұлттық қор трансфері мүмкіндігі­нің шектеліп келе жатқанын да өткен жылы байқадық.

Қазақстанда ұлттық компания­лардың валюта түсімдерінің бір бөлігін сатуды міндеттеуі мәжбүрлі шешім екені белгілі. Шілде айында ұлттық компаниялар 200 млн доллар сатты. Бұл қаражат ұлттық валютаны қолдауға бағытталды. Сарап­шылар бұл әдіс доллар тапшылығы кезінде теңге бағамына айтарлықтай көмектессе де Ұлттық банктің жеке секторға доллар сатып алуды мін­деттей беруге құқы жоқ екенін ескер­теді. 2021 жылдағы жағ­дай бірнеше дүркін интервенцияны бастан өткер­ген 2020 жылмен салыстырғанда күрделі болайын деп тұр. 2019 жылы тамызда доллар бағамы 380 теңгеге жеткен кезде де Ұлттық банк сырттай бақылап қана отырды. Интервенция туралы ресми ақпарат шыққан жоқ.

Сиыр жылының оңай болмайтыны былтырғы кейбір оңтайландыру шешімдерінен де байқалып қалды. Saxo Bank-тің бас валюта стратегі Джон Харди мамыр айында Алматыда өткен онлайн жиында Ұлттық банктің валюта бағамын интервенциямен ұстау әрекеті негізсіз емес екенін айтқан болатын. Халықаралық сарапшы теңгенің теңгерімін ұзақ уақытқа сақтай отырып, ішкі нарықты күйзелістен алып шығуға бағытталуы керек деп санайды. Қазақстанның алтын-валюта қоры оған әзірге мүмкін­дік беріп тұр. «Ұлттық банктің интер­вен­циялары қаншалықты тиімді бол­ғанын уақыт көрсетеді. Шикізат импортына тәуелділіктен зардап шегетін ел экономикасы үшін бәрі дұрыс бағытта жүріп жатқанын түсіндіру маңызды», деген Д.Харди.

2020 жыл әлем елдерінің алтын­ға деген ықыласының тасып-төгілуімен есте қалды. АВҚ-ны арттыру жо­лын­дағы бәсеке Ұлыбритания, АҚШ және Қытай арасында өткенін, көптеген елдің алтын қорын өз елі емес, басқа елдердің қоймасында сақтауды жөн көретінін осыған дейін де жазғанбыз. Сарапшылар мемлекеттердің алтын қорын басқа елде сақтауының тағы бір себебі алтын свопқа байланысты екенін айтады. Басқаша айтқанда, өз валютасын қолдау үшін шетелдік валюта қажет болса, сол алтынды кепілге қойып несие алады. Егер біраз уақыттан соң ел несиелерін қайтарса, онда ол алтынын қайтара алады немесе мемлекет своп сызығын ұзартады, кеңейтеді. Несиені қайтара алмайтыны ресми түрде мойындалса, алтын қоры сақталған елде қалады. Демек, алтын қорын кепілдікке қойып несие алу, ұлттық валютасына дем беру экономикасы өтпелі кезеңде тұрған елдер үшін ғана тиімді. Ал қазіргідей дағдарыс жағдайында оның тәуекелі өте жоғары.

 

АВҚ өсімі – 23,2 пайыз

Былтыр осындай нәтиже тіркелді. Сырттай қарағанда бұл жағымды көрсеткіш. Себебі АВҚ деңгейі 2006 жылдан бері тек қана өсімге бет алып­ты. Қазақстан – алтын-валюта резерв­теріндегі алтынның үлесі 50%-дан асатын жеті елдің бірі. 2014–2019 жыл аралығында еліміздің Ұлттық банкі барлығы 215,2 тоннадан астам алтын сатып алған. Сонымен қатар был­тырғы үшінші тоқсанда алтын сатып алу бойынша әлемдегі ТОП-15 елдің қатарына енді. Сарапшылар­дың айтқанына ден қойсақ, банктер­дің ішкі қаржы нарығына араласуы халық­­аралық нарықта қалып­ты жағ­дай. G-20 елдерінің қытай валютасына интервенциясы, КХР-дың ішкі валюталық интервенциясы соның көрінісі. Жапонияда соңғы интервенция 2011 жылы жүргізілген.

Алтын валюта қорын, қаржы на­ры­­ғында үп еткен желден қорқып сата беруді халықаралық ұстаным құп көр­мейді. Портфельді алтынның пайдасына әртараптандыру елге алтын-валюта резервтерін сақтауға және ұзақ мерзімді пайда алуға мүмкіндік береді.

Ұлттық банктің мәліметінше, 2020 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша елдің сыртқы қарызының мөлшері 159,8 млрд долларға жетті. 2019 жыл­дың осы мерзіміндегі көрсеткіш 158,3 млрд доллар болатын. 2020 жылы 1,4 млрд доллар сыртқы қарызға төленді. Сарапшылар мемлекеттің алтын-валюта қорындағы сатып алу, сату мен Ұлттық банктің интервенциясы, және сыртқы қарыздарды алу, қайтару тетіктерінде барынша айқын болса дегенді айтып жүр. Сарапшы Ерлан Ибрагим айтып өткендей, АВҚ әлемдік қаржы нарығындағы белгісіздік жағдайында халықаралық резервтердің сақталуын қамтамасыз ететін қауіпсіз активтің бірі, сонымен бірге сыртқы қарыздардың кепілі. Ұлт­тық банктің валюталық интервен­ция­лары алтын валюта резервтері­нің «бейтараптығы» принципіне негізделген.

Жаһандық тұрақсыздық пен әлемдік экономиканың құлдырауына қарамастан, Қазақстанның алтын валюта резервтері айтарлықтай өсіп, 2020 жылдың қарашасында 33,6 млрд долларды құрады. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 13,8%-ға артық деп жазды finprom.kz. Әлемнің дамыған елдерінің көбінде резервтің басым бөлігі алтыннан құралады. Мысалы, АҚШ резервіндегі алтынның үлесі – 79,4% (8,1 мың тонна), Германияда – 76,6% (3,4 мың тонна), Италияда – 71,1% (2,5 мың тонна), Францияда – 66,7% (2,4 мың тонна). Бұл елдер алтын қоры бойынша көшбасшылар. Нәтижесінде, өткен жылдың соңында Ұлттық банктің алтын валюта резервтерінің жалпы көлемі 35 млрд 673 млн долларға жетті. Яғни алтын-валюта резервтерінің өсімі 23,2 пайызды немесе 6 млрд 715 млн долларды құрады.

– Ұлттық банктің алтын-валюта резервінен интервенция жасап, теңгені ұстап тұра алмайтыны өткен жылы байқалды. Бірақ соған қарамастан 2020 жылы 60 тонна алтын сатып алды. Алтын валюта қоры өткен жылмен салыстырғанда өсім берді деп қуанып жатыр. Қолдағы қаржыны алтынға жұмсап, теңгенің бағасын сақтау үшін көп ойланудың қажеті жоқ, – дейді Е.Ибрагим. Ол Үкімет алдағы уақытта экономиканы, ШОБ ұлттық экономиканы қолдауға көңіл бөлмесе жағдай күрделене беретінін жеткізді.

 

Интервенциямен шектелмеу керек

– Кейбір сарапшылар Ұлттық банк алтын-валюта қорына басымдық беру арқылы экономикадағы үлесімізді көбейтуге қадам жасады дейді. Дәл қазір экономикаға Үкіметтің кешенді қолдауы қажет. Алтынға сенімді көп арта берудің қажеті жоқ. Ішкі түйсік Ұлттық банк пен Үкімет АВҚ қорын көбейтуге басымдық беру арқылы экономика алдындағы жауапкершілікті де азайтуға бет алды деп ойлаймын. Бұл шешімнен ұлттық экономика ғана зердап шегеді. Үкіметтің экономикаға, тіпті теңгеге деген көзқарасы интервенциямен шектеліп қалмауы керек. Теңселген теңгеге интервенция арқылы дем беретін мүмкіндігіміз де азайып келеді. Алтын сатып алу үшін де қаржы керек, алтын кеніне кенде емеспіз. Бірақ оның бәрі жекенің қолында, – дейді Е.Ибрагим.

Осы ретте сарапшы интервен­циялық саясат өзін өзі ақтамағанын мемлекеттік деңгейде мойындау қа­жет­тігін, оны Ұлттық банк пен Үкімет ішінара мойындап отырғанын да айтып өтті. 2020 жылдың соңында Пре­зидент тапсырмасы бойынша Ұлттық банк жанында Ақша-кредит саясаты жөнін­дегі комитет құрылып, базалық став­ка мен оның дәлізінің мөлшері жө­нін­де шешім қабылдау тапсырылды.

– Ұлттық банк пен Үкімет таңдау айырығында тұр. Алғашқысы – теңге­нің тағдырын нарықтың еркіне салып, өтімділігін тежеп, валюта интервен­ция­­сынан бас тарту. Екіншісі – біртін­деп девальвация жүргізу үшін қатаң валюталық немесе монетарлық саясат жүргізу. Бұл дамушы елдер үшін өтпелі кезеңде қосымша тыныс алуға, ШОБ-тың тамырына қан жүгіртуге мүмкіндік береді. Алғашқысы біз үшін тиімді болғанымен, жүзеге асы­руға шамамыз жетпейді. Ал екін­шісі­нің тиімділігі ұзаққа созылатынына сенбеймін. Себебі оған дем беріп тұрған фактор ІЖӨ емес, АВҚ. Алтын­ның бағасы мұнай бағасы тәріз­ді құбылмалы. Оны пайдалану теті­гін таппасақ, халықаралық ұйым­дар­дың несиесіне қол жеткізетін көпір мін­детін ғана атқарады. Ең дұры­сы, қолда алтын қоры тұрған кезде оның мүм­кіндігін интервенциямен шек­те­мей, экономикаға, қарапайым заттар эко­но­микасына бағыттау керек. Егер Ұлт­тық банк тарапынан қосым­ша шаралар қабылданбаса, АВҚ көмегі­мен интервенция жалғаса береді. Интер­вен­цияның экономикаға ықпалы аспи­рин­дік әсерде – мультипликативті түр­де ғана болатынын көрсетті. Бізге бар­лық саланы скринингтен өткізіп, көш­ке ілесіп кететініне ғана басымдық бере­тін кез келді, АВҚ мүмкіндігін соған жұ­мыл­дырған абзал, – деді Е.Ибрагим.

Қуатты валютаның артында қуатты ұлттық индустрия тұрады, осы фактор қаржы жүйесінің тұрақтылығына кепілдік береді. Біздің жағдайда валютаның тұрақтылығы толығымен сыртқы факторға, оның ішінде мұнай баға­сына тәуелді. Мемлекеттік бюд­жеттің негізгі доноры – Ұлттық қор, Ұлттық қордың негізгі түсімі шикі­зат көздерінен түскен салық екені белгілі. Былтыр шикізат нарығындағы факторлар, мұнай мен алтын бағасының құбыл­малылығы өз әлеуетіне сенген­дердің ғана бәсі басым боларын көр­сетті. «Теңселген теңгеге интервенция арқылы дем беру жалғаса бере ме деген сауалдың жауабын алғашқы жарты­жыл­дықта, Ұлттық банк пен оның жанынан жаңадан ашылған Ақша-кредит саясаты жөніндегі комитеттің алғашқы шешімдерінен байқайтын боламыз.

 

АЛМАТЫ

 

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше