Интервенция тақырыбы 2015 жылға дейін ашық айтыла бермейтін. Бұл тақырып Ресейде де жабық есік жағдайында талқыланып келді. Ресей Орталық банкі 2015 жылы 13 мамырдан бастап алғашқы интервенциялар туралы мәліметті – ашық нарықтан сатып алынған 180 млн доллардың резервтерді толықтыруға жұмсалғанын хабарлады. Көрші ел банктері 2015 жылға дейін рубльдің еуро мен долларға қатысты бағамын басқару үшін валюталық интервенцияларды әлсін-әлсін жүргізіп отырды. 1995 жылдың 8 шілдесіне дейін Ресей Орталық банкі валюта интервенциясы арқылы рубль бағамын ұстап тұрды. 1995 жылы 8 шілдеде валюта диапазоны деп аталатын тәсіл енгізілді. 2008 жылдан бастап доллар мен еуроға қарсы қос валюта дәлізі құрылды. Белгілі қаржыгер Ілияс Исаев валюта диапазоны немесе қос валюта дәлізі Орталық банктің валюталық интервенция жасауға, бағамы төменгі шекараға тиіп кеткен жағдайда ұлттық валютаны сатып алуға, ал егер жоғарысына жеткен болса сатуға дайын екендігі туралы мәлімдемесі екенін айтады.
Ресейдегі ахуалды не үшін айтып отырмыз? Себебі Қазақстанның интервенцияға деген ұстанымы дәл осы сценариймен өтті. 2015 жылға дейін интервенциямен желге ұшып кеткен теңгеміз жайлы енді ғана айтылып жатыр. Сарапшылар интервенцияның ІЖӨ-ге әсері немесе кері әсері, қайтпай қалған ақша көлемі жайлы терең талдау жүргізу қажет екенін айтады. Бұл алдағы процестерде қателіктерден сабақ алу үшін керек.
Қазақстан да 2015 жылдан бастап валюталық интервенциялардың таза көлемдері (сатып алу мен сату арасындағы айырмашылық) туралы ай сайын жариялай бастады. Қаржыгер Әнуар Үшбаевтың сөзімен айтқанда, 2015 жылдан бастап бюджеттік аударымдар Ұлттық банктің валюта қоры арқылы сүзгіден өтіп, Қаржы министрлігінің шотына келіп түсті. 2016 жылдан бастап Ұлттық қор теңгені Ұлттық банктен емес, ішкі нарықтан сатып алатын болды. Теңгеге деген сұраныс ай сайын долларды сату арқылы Ұлттық қордың бюджетке аударымдары есебінен қалыптасты. Ал трансферттердің мөлшері Ұлттық банктің сұранысы бойынша емес, Үкіметтің шешімдері бойынша анықталатыны түсінікті болып, интервенцияларды құпия жүргізудің қажеті болмай қалды.
Биылғы жылдың осыған дейінгі жылдарға қарағанда өзгеше болатыны қазірдің өзінде белгілі. Сарапшылардың АҚШ президенті Джо Байденнің мұнайға сұранысты төмендетіп, «жасыл экономика» көздеріне инвестиция салатыны сынды мәлімдемелері ұлттық валютамыздың құнсыздануына тікелей әсер етуі әбден мүмкін.
Ұлттық банк қандай қадам жасамақ?
Мұндай жағдайда теңгені қолдау үшін қандай шешім қабылдануы мүмкін? Теңге құнсыздануы әлеуметке ғана емес, банктерге де тиімсіз. Себебі жылдың аяғында ғана ипотеканы шетел валютасымен несиелендіру нөлдік пайызға түскені хабарланды. Ұлттық қор трансфері мүмкіндігінің шектеліп келе жатқанын да өткен жылы байқадық.
Қазақстанда ұлттық компаниялардың валюта түсімдерінің бір бөлігін сатуды міндеттеуі мәжбүрлі шешім екені белгілі. Шілде айында ұлттық компаниялар 200 млн доллар сатты. Бұл қаражат ұлттық валютаны қолдауға бағытталды. Сарапшылар бұл әдіс доллар тапшылығы кезінде теңге бағамына айтарлықтай көмектессе де Ұлттық банктің жеке секторға доллар сатып алуды міндеттей беруге құқы жоқ екенін ескертеді. 2021 жылдағы жағдай бірнеше дүркін интервенцияны бастан өткерген 2020 жылмен салыстырғанда күрделі болайын деп тұр. 2019 жылы тамызда доллар бағамы 380 теңгеге жеткен кезде де Ұлттық банк сырттай бақылап қана отырды. Интервенция туралы ресми ақпарат шыққан жоқ.
Сиыр жылының оңай болмайтыны былтырғы кейбір оңтайландыру шешімдерінен де байқалып қалды. Saxo Bank-тің бас валюта стратегі Джон Харди мамыр айында Алматыда өткен онлайн жиында Ұлттық банктің валюта бағамын интервенциямен ұстау әрекеті негізсіз емес екенін айтқан болатын. Халықаралық сарапшы теңгенің теңгерімін ұзақ уақытқа сақтай отырып, ішкі нарықты күйзелістен алып шығуға бағытталуы керек деп санайды. Қазақстанның алтын-валюта қоры оған әзірге мүмкіндік беріп тұр. «Ұлттық банктің интервенциялары қаншалықты тиімді болғанын уақыт көрсетеді. Шикізат импортына тәуелділіктен зардап шегетін ел экономикасы үшін бәрі дұрыс бағытта жүріп жатқанын түсіндіру маңызды», деген Д.Харди.
2020 жыл әлем елдерінің алтынға деген ықыласының тасып-төгілуімен есте қалды. АВҚ-ны арттыру жолындағы бәсеке Ұлыбритания, АҚШ және Қытай арасында өткенін, көптеген елдің алтын қорын өз елі емес, басқа елдердің қоймасында сақтауды жөн көретінін осыған дейін де жазғанбыз. Сарапшылар мемлекеттердің алтын қорын басқа елде сақтауының тағы бір себебі алтын свопқа байланысты екенін айтады. Басқаша айтқанда, өз валютасын қолдау үшін шетелдік валюта қажет болса, сол алтынды кепілге қойып несие алады. Егер біраз уақыттан соң ел несиелерін қайтарса, онда ол алтынын қайтара алады немесе мемлекет своп сызығын ұзартады, кеңейтеді. Несиені қайтара алмайтыны ресми түрде мойындалса, алтын қоры сақталған елде қалады. Демек, алтын қорын кепілдікке қойып несие алу, ұлттық валютасына дем беру экономикасы өтпелі кезеңде тұрған елдер үшін ғана тиімді. Ал қазіргідей дағдарыс жағдайында оның тәуекелі өте жоғары.
АВҚ өсімі – 23,2 пайыз
Былтыр осындай нәтиже тіркелді. Сырттай қарағанда бұл жағымды көрсеткіш. Себебі АВҚ деңгейі 2006 жылдан бері тек қана өсімге бет алыпты. Қазақстан – алтын-валюта резервтеріндегі алтынның үлесі 50%-дан асатын жеті елдің бірі. 2014–2019 жыл аралығында еліміздің Ұлттық банкі барлығы 215,2 тоннадан астам алтын сатып алған. Сонымен қатар былтырғы үшінші тоқсанда алтын сатып алу бойынша әлемдегі ТОП-15 елдің қатарына енді. Сарапшылардың айтқанына ден қойсақ, банктердің ішкі қаржы нарығына араласуы халықаралық нарықта қалыпты жағдай. G-20 елдерінің қытай валютасына интервенциясы, КХР-дың ішкі валюталық интервенциясы соның көрінісі. Жапонияда соңғы интервенция 2011 жылы жүргізілген.
Алтын валюта қорын, қаржы нарығында үп еткен желден қорқып сата беруді халықаралық ұстаным құп көрмейді. Портфельді алтынның пайдасына әртараптандыру елге алтын-валюта резервтерін сақтауға және ұзақ мерзімді пайда алуға мүмкіндік береді.
Ұлттық банктің мәліметінше, 2020 жылдың 1 шілдесіндегі жағдай бойынша елдің сыртқы қарызының мөлшері 159,8 млрд долларға жетті. 2019 жылдың осы мерзіміндегі көрсеткіш 158,3 млрд доллар болатын. 2020 жылы 1,4 млрд доллар сыртқы қарызға төленді. Сарапшылар мемлекеттің алтын-валюта қорындағы сатып алу, сату мен Ұлттық банктің интервенциясы, және сыртқы қарыздарды алу, қайтару тетіктерінде барынша айқын болса дегенді айтып жүр. Сарапшы Ерлан Ибрагим айтып өткендей, АВҚ әлемдік қаржы нарығындағы белгісіздік жағдайында халықаралық резервтердің сақталуын қамтамасыз ететін қауіпсіз активтің бірі, сонымен бірге сыртқы қарыздардың кепілі. Ұлттық банктің валюталық интервенциялары алтын валюта резервтерінің «бейтараптығы» принципіне негізделген.
Жаһандық тұрақсыздық пен әлемдік экономиканың құлдырауына қарамастан, Қазақстанның алтын валюта резервтері айтарлықтай өсіп, 2020 жылдың қарашасында 33,6 млрд долларды құрады. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 13,8%-ға артық деп жазды finprom.kz. Әлемнің дамыған елдерінің көбінде резервтің басым бөлігі алтыннан құралады. Мысалы, АҚШ резервіндегі алтынның үлесі – 79,4% (8,1 мың тонна), Германияда – 76,6% (3,4 мың тонна), Италияда – 71,1% (2,5 мың тонна), Францияда – 66,7% (2,4 мың тонна). Бұл елдер алтын қоры бойынша көшбасшылар. Нәтижесінде, өткен жылдың соңында Ұлттық банктің алтын валюта резервтерінің жалпы көлемі 35 млрд 673 млн долларға жетті. Яғни алтын-валюта резервтерінің өсімі 23,2 пайызды немесе 6 млрд 715 млн долларды құрады.
– Ұлттық банктің алтын-валюта резервінен интервенция жасап, теңгені ұстап тұра алмайтыны өткен жылы байқалды. Бірақ соған қарамастан 2020 жылы 60 тонна алтын сатып алды. Алтын валюта қоры өткен жылмен салыстырғанда өсім берді деп қуанып жатыр. Қолдағы қаржыны алтынға жұмсап, теңгенің бағасын сақтау үшін көп ойланудың қажеті жоқ, – дейді Е.Ибрагим. Ол Үкімет алдағы уақытта экономиканы, ШОБ ұлттық экономиканы қолдауға көңіл бөлмесе жағдай күрделене беретінін жеткізді.
Интервенциямен шектелмеу керек
– Кейбір сарапшылар Ұлттық банк алтын-валюта қорына басымдық беру арқылы экономикадағы үлесімізді көбейтуге қадам жасады дейді. Дәл қазір экономикаға Үкіметтің кешенді қолдауы қажет. Алтынға сенімді көп арта берудің қажеті жоқ. Ішкі түйсік Ұлттық банк пен Үкімет АВҚ қорын көбейтуге басымдық беру арқылы экономика алдындағы жауапкершілікті де азайтуға бет алды деп ойлаймын. Бұл шешімнен ұлттық экономика ғана зердап шегеді. Үкіметтің экономикаға, тіпті теңгеге деген көзқарасы интервенциямен шектеліп қалмауы керек. Теңселген теңгеге интервенция арқылы дем беретін мүмкіндігіміз де азайып келеді. Алтын сатып алу үшін де қаржы керек, алтын кеніне кенде емеспіз. Бірақ оның бәрі жекенің қолында, – дейді Е.Ибрагим.
Осы ретте сарапшы интервенциялық саясат өзін өзі ақтамағанын мемлекеттік деңгейде мойындау қажеттігін, оны Ұлттық банк пен Үкімет ішінара мойындап отырғанын да айтып өтті. 2020 жылдың соңында Президент тапсырмасы бойынша Ұлттық банк жанында Ақша-кредит саясаты жөніндегі комитет құрылып, базалық ставка мен оның дәлізінің мөлшері жөнінде шешім қабылдау тапсырылды.
– Ұлттық банк пен Үкімет таңдау айырығында тұр. Алғашқысы – теңгенің тағдырын нарықтың еркіне салып, өтімділігін тежеп, валюта интервенциясынан бас тарту. Екіншісі – біртіндеп девальвация жүргізу үшін қатаң валюталық немесе монетарлық саясат жүргізу. Бұл дамушы елдер үшін өтпелі кезеңде қосымша тыныс алуға, ШОБ-тың тамырына қан жүгіртуге мүмкіндік береді. Алғашқысы біз үшін тиімді болғанымен, жүзеге асыруға шамамыз жетпейді. Ал екіншісінің тиімділігі ұзаққа созылатынына сенбеймін. Себебі оған дем беріп тұрған фактор ІЖӨ емес, АВҚ. Алтынның бағасы мұнай бағасы тәрізді құбылмалы. Оны пайдалану тетігін таппасақ, халықаралық ұйымдардың несиесіне қол жеткізетін көпір міндетін ғана атқарады. Ең дұрысы, қолда алтын қоры тұрған кезде оның мүмкіндігін интервенциямен шектемей, экономикаға, қарапайым заттар экономикасына бағыттау керек. Егер Ұлттық банк тарапынан қосымша шаралар қабылданбаса, АВҚ көмегімен интервенция жалғаса береді. Интервенцияның экономикаға ықпалы аспириндік әсерде – мультипликативті түрде ғана болатынын көрсетті. Бізге барлық саланы скринингтен өткізіп, көшке ілесіп кететініне ғана басымдық беретін кез келді, АВҚ мүмкіндігін соған жұмылдырған абзал, – деді Е.Ибрагим.
Қуатты валютаның артында қуатты ұлттық индустрия тұрады, осы фактор қаржы жүйесінің тұрақтылығына кепілдік береді. Біздің жағдайда валютаның тұрақтылығы толығымен сыртқы факторға, оның ішінде мұнай бағасына тәуелді. Мемлекеттік бюджеттің негізгі доноры – Ұлттық қор, Ұлттық қордың негізгі түсімі шикізат көздерінен түскен салық екені белгілі. Былтыр шикізат нарығындағы факторлар, мұнай мен алтын бағасының құбылмалылығы өз әлеуетіне сенгендердің ғана бәсі басым боларын көрсетті. «Теңселген теңгеге интервенция арқылы дем беру жалғаса бере ме деген сауалдың жауабын алғашқы жартыжылдықта, Ұлттық банк пен оның жанынан жаңадан ашылған Ақша-кредит саясаты жөніндегі комитеттің алғашқы шешімдерінен байқайтын боламыз.
АЛМАТЫ
