Зейнетақы қаражаты: Реформа ілгері басты

Экономист Олжас Құдайбергенов бұрынғы ынтымақты жүйе қазіргі жаңарған экономикалық үлгіге ілесіп кете алмағанын айтады.

– Осыған дейінгі зейнетақы жарнасы іс жүзінде салыққа айналады, ал азаматтар ойша үнемдеуге үміттенбейді. Аккумулятивті модельдің кемші­лік­тері аралас модельдерді құру арқы­лы ішінара жойылады, мұнда акку­мулятивті және ынтымақтастық меха­низмдерінің дұрыс үйлесуі байқа­лады. Бұл модельдер әлдеқайда тұрақ­ты, – дейді ол. Сарапшының айтуын­ша, алғашқы уақытта БЖЗҚ акумулятивті моделі жайлы көзқарас оң бол­ғанымен, нәтижесі күткендей болмады. Рентабельділік төмендей бастады. Бастапқыда жұртты сабырға шақыру үшін соңғы нәтиже жайлы айтуға әлі ерте, 5-10 жыл өткен соң ғана тиімділігін көреміз деген пікір айтылды. Кейін бұл тиімділік нәтижесі 30-40 жылға ұзартылып, сенімсіздік синдромы пайда болды. Соңында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2004 жылы президенттік сыйлықақы енгізілді (ынтымақтастық компоненті), бұл шын мәнінде осыған дейінгі қолданыста болған үлгінің тиімсіздігін толтырды.

БЖЗҚ-ға осы фактор арқылы тағы да карт-бланш беріліп, зейнет­керлердің қосымша шығындарын өтеу бюджеттің жауапкершілігіне қалдырылды. 2004 жылдары эко­­но-
­миканың өсімі ІЖӨ-ге дем беріп, теңге бағамы тұрақты болды. Бұл БЖЗҚ займдарынан сыртқы займ­дар­дың арзан болуына алып келді. Нәтижесінде, сыртқы қарыздарға басымдық берілді де, зейнетақы қорлары ішкі нарықта әлсіз қарыз берушілер санатында қалды.

– 2008 жылдан кейін жағдай өзгерді. Зейнетақы қорларына нақты рентабельділік әкелетін жалғыз актив – мемлекеттік облигациялар. Қалғанының бәрі нөлге теңесіп қалды немесе шығынға батты. Тиісінше, қаражаттың кірістілігі барлық уақыт­та инфляциядан төмен болды, ал нақты кіріс азая бастады. Зейнетақы активтерін басқарудың шынайы көрі­­ніс­тері осындай еді. Сондықтан зейнет­ақы активтерін басқарушы ком­па­нияларға сеніп тапсыруға қарсы бол­дым, – дейді О.Құдайбергенов.

Оның айтуынша, зейнетақы сек­торын­дағы атмосфера да, тіпті бас­­қару сапасы да өзгеріссіз қалды. Мұн­­дай жағдайда салымшылар қор­дағы активтерін өздері тәуекелге тап­сыр­ғысы келсе де, ал басқарушы ком­па­ния­лар барлық тәуекелді өз жауап­кер­шілі­гіне алса да жағдай өзгермейтін еді. Зей­нетақы қорларындағы осындай бел­гі­с­іздіктердің қордаланып қа­луы­нан БЖЗҚ пайда болды. Нәти­же­­сінде зейнетақы жүйесін мемлекет та­рапынан қолдау шығыны 10 есеге төмендеді, номиналды рен­табель­ділік өсіп, инфляция деңг­ейі­нен асып кетті. Бірақ жағдай ұза­қ­қа созыл­мады. 2009 жылдан ке­йін эко­но­ми­ка­дағы дағдарыстық про­цес­тер­дің жалғасуы, жекелеген мем­лекет­тік компаниялардағы жағдай­дың на­шар­лауы мемлекеттің оларға БЖЗҚ-дан несие беру туралы шешім қабыл­дауына салымшылар оң қабақ таныт­пады. О.Құдайбергеновтың тү­­сін­­діруінше, проблемалы мемле­кет­­тік ком­паниялардың облигация­ларын са­тып алу тәжірибесінен гөрі жо­­ғары дең­гейдегі мәселе бар. Зей­нет­­­ақы жү­йесін қолдау құны 10 есеге тө­­мендеді, номиналды рен­та­бель­ділік өсіп, инфляция дең­гейі­нен әр­дайым жоғары болады. 2019 жы­­лы са­лым­шылардың нара­зылығы күрделеніп, шегіне жетті. Салым­шылар БЖЗҚ-да­ғы қа­ржыны тұрғын үй сатып алуға пай­да­лану қажеттігін ашық айта бастады.

Мұнай бағасы 80 АҚШ дол­ларынан көтерілсе оның амалы та­былатын еді. Бірақ мұнайлы мем­лекет­тердің өзі мұнайдан кейінгі дәуір туралы ойлана бастағаны тура­лы ақпараттар әлемдік баспасөзде ашық айтыла бастады. Жекелеген қала­лар тәжірибесінде, 2020 жылдың қоры­тын­дысы бойынша мұнайлы Дубай­дың экомикасында мұнайдың үлесі –5 пайыз, туризм үлесі 20 пайыз­ға жетті. Ал біздегі жағдай – эконо­ми­каның негізгі доноры Ұлттық қор мен мұнайдан түсетін салық деңгейінен әріге асып кете алмады. Мемлекеттің салым­шылардың уәжіне қарсы тұратын мүмкіндігінің шектеліп қалғаны 2019 жылы белгілі болды. Тап осы сәтте халықтың өз ақшасына өзі үй салып, жағ­дайын жақсартуға мүмкіндік бере­тін Сингапур үлгісінен артық жү­йе халықаралық тәжірибеде жоқ еді. Бұл жүйенің сыртқы формасы зей­нетақы мен тұрғын үй жүйесінің ара­сын жал­ғай алатын мүмкіндігімен ерек­ше­лен­ді. Сингапур тәжірибесінде әр жұ­­мыс беруші бірыңғай зейнет­ақы қоры­на қызметкердің айлық жалақы­сы­­ның 20 пайызын, қызметкердің өзі 13 па­й­ызын еркімен аударуы керек. Сонда қыз­меткердің 33 пайыз­дық салы­­мы­­ның 20 пайызы «қара­па­йым ес­еп­­шот­қа», 5 пайызы «ар­найы есеп­шотқа» кетеді. Сингапур жағ­дайында тұр­ғын үйге берілген ипо­тека­лық несие зей­нетақы салымының бір бөлігі – «Қара­пайым есепшот» есебінен жабылады.

Сарапшылар Үкімет Сингапур тәжірибесіне ықыласы ауып тұрса да аяғын тартатын тұсы бар екенін айтып отыр. Қазақстандықтардың зейнетақы са­лым­дары сингапурліктерден үш есе аз. Сингапур сыртқы сипаты жа­ғы­­нан (welfare state) әлеуметтік мем­ле­­кет емес екенін бәріміз біле­міз. Бі­рақ олар­дың мемлекеттік дең­гей­де қабыл­данған шешімдерінен ең ал­дымен әлеуметтік векторға басым­дық бере­тіні аңғарылады. Ал біз тәуелсіз­дік­тің алғашқы күндерінен әлеуметтік векторға басымдық беретінімізді айтып келеміз. Бірақ олай емес екені соңғы кезде қатты аңғарыла бастады.

О.Құдайбергенов айтқандай, син­га­пурлық жүйе экономиканың болашақ цифрлы трансформациясына, сандық экономика қажеттіліктері үшін өзгертуді қажет етпейтін дизайнды ойлап тапты. Мемлекет бұл ретте жинақтаушы зейнетақы жарнасынан өзге ештеңе талап етпейтінін ашық айтты. Басқаша айтқанда салымшы зейнет жарнасын өзінің қаржылық-тұрмыстық мүмкіндігін жақсарту үшін жинайды. Және бұл нұсқада қаласа туыстарына беретін мүмкіндіктер қарастырылған.

– Біз әрбір бағыт бойынша сәйкес жүйелермен (тұрғын үй жүйесі, ден­сау­лық сақтау жүйесі, білім беру жү­йесі және т.б.) интеграциялана беретін тетіктерді заңдастыруға тырыстық. Нәтижесінде, халықтың 91%-ы (әлемдегі абсолютті рекорд) жеке тұрғын үймен қамтуға, мемлекетке салымшылардың жаңартылып тұратын медициналық картасын бақылап отыруына мүмкін­дік бар. Бұл медицина саласын рефор­малаудың бағытын тағы бір анықтап алуына мүмкіндік береді, – дейді О.Құдайбергенов.

Зейнетақы жүйесі алғаш жұмыс істей бастаған күннен бастап сынның тезінде болғаны белгілі. Марқұм, саясаттанушы Нұрлан Ерімбетов кезінде халықты жұмыспен қамту мәселесіне мемлекеттік деңгейде мән беру керек екенін айтқан болатын. Таратып айтсақ, он шақты жылдан кейін зейнеткерлерді зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі мемлекеттің басты проблемасына айналуы мүмкін. Бұл пікірдің өзектілігін 2019 жылдың тәжірибесі көрсетті. Зейнет жарнасын халықтың 30 пайызының мүл­дем төлемейтіні, 40 пайызының жү­йелі түрде төлемейтіні белгілі бол­ды. Нәтижесінде, БЖЗҚ-дағы жиған-тергені үкімет белгілеп берген жет­кілікті шегінен асатындар – халықтың 7 пайызынан зорға асты.

О.Құдайбергенов бұл шешімнің дұрыс екенін түсінудің маңызды еке­нін жеткізді. Қазір жеткілікті дең­гей мөлшері – біздің мүмкіндігі­мізге үйлес­тірі­ліп есептелді. Бізге, қан­шалықты ауыр болса да, зейнет­ақы секторындағы реформаларды пара­лельді жүргізу үшін бұл қиын­дықты да еңсеру керек.

Реформаны дайындаған кезде оның тағдырына жауап беретін тұл­ғ­а­лар­­дың аты аталып, түсі түсте­луі тиіс. Сарапшылар кез келген бағ­дар­­­ла­малық құжаттар техникалық жа­ғы­­­­нан мінсіз түзілетінін, бірақ оны жү­зеге асырар кезде реформаның бол­мы­сын өзгертетін кедергілерге тап бо­ла­тынын жиі айтады. Мұндағы бас­ты кем­шілік – реформаның жүзеге асуына жа­уапты тұлғалардың болмауы. Сан жылдар бойы кежегеміздің кері тарта беруіне себеп болған жа­ғым­­­­сыз фактор бұл жолы да алд­ан шық­­ты. Да­йын­дық нақты тетік­терді жұ­мыс іс­те­туден емес, бұрма­лау­­шы­лық­­­тар­дан басталуы әбден мүмкін. Мы­­салы, енді қолға алынған рефор­ма­ның и­дея­сын жүрегінің сүзгі­сі­нен өт­кізіп, тол­ғатып, қабырғасын қақыра­тып ба­рып өмірге әкелмеген адамдар жа­ңа­лық ашу үшін өзінің деге­нін тық­палауға немесе оны өзгер­тіп жіберуге тырысады.

Осы тұста О.Құдайбергенов біздің жүйеде сау адамның санасы қабыл­дай алмайтын бір қағидалардың қалып­та­сып қалғанына бейжай қарай  алмайтынын айтып өтті: кез келген бағытта келісіп алуың тиісті органдардың тізі­мі­нің көптігі – реформаның нарық жолымен жүруіне кедергі келтіреді.

– Бұл практика әртүрлі, тіпті бір-біріне қарама-қарсы тұжырымдарды бір-біріне «үйлендіруге» алып келеді. Мысалы, бірі «Жигулимен», бірі «Трак­тормен», енді бірі «Ферраримен» келеді. Нәти­жесі – қозғалтқышы әртарап­тан­ды­рылып кеткен, салоны «Жигулиге», қозғалтқыш бөлігі «Мерседеске», интерерь бөлшектері «Феррариге» ұқсай­тын бірдеме болып шығады. Көлік жүрмейді, бірақ жүретініне әртүрлі ведомствалар кепілдеме берген. Нәтижесінде, көліктің жүретіні емес, әртүрлі органдардың берген кепілдемесі маңызды болып қалады. Реформа оның авторларына жүргізуге мүмкіндік бергенде ғана алға жүреді. О.Құдайбергенов айтып өткендей, келісімдердің әрбір есігін ашқан сайын бастапқы формасынан айырылып, соңында зомби-реформалардың қатарын толықтырып шыға келеді. Бұл ретте жеткілікті шегінен асып кеткен қаржы көлемі реформа жүзеге асқанша, ал профицитті пайдалану практикасы болашақ жалақыға салынатын салық салуды өзгерту және оны зейнетақы жарнасына ауыстыру арқылы жүзеге асады.

Сарапшы осы ретте қайталама нарықтағы тұрғын үйді сатып алуға рұқсат берілгенін, мұның да дұрыс шешім екенін еске салып өткенімен оператор банктердің белгіленуі біраз қиындық туғызатынын айтты.

– Оператор банктер бұл жерде артық. Отбасы банк құрылыс компанияларынан тұрғын үйді реттелген бағамен сатып алу үшін автоматтандырылған жүйе орнатуы тиіс еді. Бұл банктің клиенттеріне ұсынылған пәтерлердің ішінен өзіне қолайлысын таңдап алуға, барлық операцияны онлайн арқылы жүзеге асыруға, процедураларды сырттай бақылауға мүмкіндік берер еді. Қысқасы, БЖЗҚ жаңалықтарында біз ұсынған нұсқаның 50 пайызы қалса да, халыққа, бизнеске пайдалы, жақсы идея екенін мойындауға тиіспіз. Бәрін жөндеуге, идеяның бастапқы формасына оралуға әлі де кеш емес. Егер, кемінде бес жыл алдын ала ойлауға мүмкіндік болса, бізде басқа таңдаудың болмағанын түсінесіз, – дейді О.Құдайбергенов.

Егер шоттағы сома жеткіліктілік шегінен асып кетсе (салымшылардың әр жас тобы үшін әртүрлі болса), онда қор талап етілген соманы 5 жұ­мыс күні ішінде өтініш берушінің арнайы шотына аударады. Бұл жерде мәселе – операторлық қызметтердің қызметі үшін ақыны жинақ иесі төлейді. Сарапшылар операторлардың қызметі үшін төленетін төлем туралы мәселенің басы ашылмағанына алаңдап отыр.

Егер, салымшы мен БЖЗҚ ара­сын­­дағы қызмет ішкі тарифпен төле­не­­тін болса, мұны салымшының қал­та­сын қағуға бағытталған жасырын әре­кет деп бағалауға болады. Себебі оның салымшының қолына тие­тін қар­жының қанша пайызы болаты­ны айт­ылмаған. Бұл тұрғын үй ба­ғасы­ның өсуіне байланысты жағ­дай­ды күрде­лендірді. Сингапурде ком­­мер­ция­лық тұрғын үй нарығы мен мем­ле­­кет­тік тұрғын үй нарығы мемлекет тара­пы­нан бақыланып, 99 жылға жал­ға беру тәжірибесі енгізілген. Ал елі­міз­де бұл тәжірибе енді қолданысқа енді, жылына 25 мың ғана әлеуметтік пәтер саламыз. Ал нарықта тұрғын үйге мұқ­таждардың кезегі жыл сайын 50 мың­ға артып келеді, ұсыныс пен сұ­ра­ныстың арасы тым алшақ. Сон­дық­тан сарапшылар Сингапур үлгісін ны­санаға алғымыз келсе, 99 жыл­ға жал­­ға беруді қолданысқа енгізу ке­ре­­гін айтады. Осы тұста сарапшы­лар От­басы банкте оператордың қыз­ме­­тін цифр­лы әлеуметтік есепшот ашу ар­­қы­л­ы ал­мастыруға болатынын айта­­ды. Бұл барлық шығындардың бір жер­де сақ­­т­алуына мүмкіндік беретін көрінеді.

Салымшы мен «Отбасы банк» ара­сын­­­дағы оператор қызметі эконо­ми­ка­­дағы мемлекеттің үлесін көбей­туге, сол ар­қылы ипотека мен тұрғын үй на­­­р­ы­­ғын­­дағы заңдарды бұр­малауға мүм­­кін­­дік берді деген күдікке итер­мелейді.

Ал банктер егер бәрі тәртіпте болса, онда оператор біржолғы зейнетақы төлемін мақсатына сай аударатынына сеніңіздер деп отыр. «Ulagat Consulting Group» директоры, экономист Марат Қайырленов салымшыларға олардың зейнетақы жинақтарын бірнеше себептермен беруді қолдайтынын айтты. Соңғы 10 жылда зейнетақы активтерінің доллардағы кірісі шамамен 10%-ды құрады, ал осы уақыт ішінде АҚШ-тағы жинақталған инфляция 20% деңгейінде болды, яғни депозиттердің кірісі теріс. «Біз үшін доллар бағамы маңызды, өйткені нарықтағы тауарлардың басым бөлігі – импорт», деді ол.

Қазақстан экономикасы дағдарыс жағдайында, өйткені шенеуніктер даму институттары мен түрлі мем­лекеттік холдингтер арқылы әр­тарап­тандырудың тетіктерін таппады. Қазақ­станда жиған-тергені жеткі­лік­ті деңгейден асып тұрған топқа 700 мың­нан астам адам кіреді, бұл ха­лық­тың 7 пайызынан жоғары. Ендігі жерде Үкімет салымшылар та­бы­сын жалақы есебінен тұрғын үй мәсе­ле­лерін шешуге әлеуетті және салымшылар жинағын ипотека нарығымен бәсекелесе алатын деңгейге көтеру керек. Біз сол кезде ғана БЖЗҚ рефор­ма­лардың сәтті жүретініне, мем­лекеттік жүйенің әртүрлі тетіктер арқылы кедергі келтірмейтініне сене аламыз.

АЛМАТЫ