«Ұшқыннан» бастау алған басылым

«Қазақ жұртын билейтін өзгеріс һәм соғыс комитетінің» тілі атанған «Ұшқынның» алғаш­қы саны 1919 жылғы 17 жел­тоқ­санда шықты.

Бұл Орынбор қаласының жаңадан астана болып, әлі қазақ атын алмаған «Қырревком» бір бөлігі Сібірге, бір бөлігі Түркіс­танға қарап тұрған ұлан-ғайыр жерді бір орталыққа жинай алмай жанталасқан аласапыран кез еді.

Бұл туралы газеттің алғашқы нөмірін­дегі «Оқушыларға» атты бас мақалада анық айтылған:

«Сағаттың шықылдағы

 емес ермек,

Күн санап өмір өтпек,

ол білдірмек,

– деп қазақтың атақты ақыны Абай Құнан­бай баласы айтқан­дай, Еуропа тілінде революция деп аталатын мынау болып жатқан бұлан-талай өзгеріс басталғалы үшінші жылға айналып барады.

...Үкіметтің заңы һәм сылайы­на қарай әр ел, әр жұрт өз тізгін­дерін өз қолына алып, іс істеп жатыр. Соның ішінде біздің қазақ та жүр.

Шу деп өзгеріс басталғаннан алып қазақ та бір бөлек ел болып, соның артынан еріп атсалысып еді. Аз да болса, екі жыл өмір өтіп кетті. Ойлаған ой, көздеген мақ­сұтқа жаңа жеткендей түріміз бар.

«Ел құлағы елу» – бірсыпыра істелген істер­ді өзі де естіп жатқан болар, ол тура­лы жазармыз да. Осы күні өзге жұрт­тар­мен бірге қазаққа да теңдік тиіп, өз тізгіні өз қолына берілді. Осы 1919 жылдың ішін­де қазақ атынан сайланып Мәскеуге бар­ған уәкілдер кеңес үкіметінің бастық­тары­мен кеңесіп түсініскен соң, қазаққа толық билік берілген. Жер-су һәм өзге заңдарының не түрлі керегін халық өз дегенінше орындамақ. Осы ретпен бел­гілі бір уақытта жалпы қазақ сиезі шақы­ры­лып, ел ел болғанша басқарып тұру­ға Мәскеуден уақытша қазақ ісін қарай­тын бас мекеме сайланып келді. Ол меке­ме қазірде Орынборда: сайланған адам­д­ар қазақтың өз азаматтары. Қазақ жұртын билейтін бас мекеме деп аталады. «Военно-Революционный комитет по управлению Киркраем». Бір тап елді билейтін мекеменің әрине түрлі істері, түрлі керектері болады. Сол керектердің ішінде біреуі газет – үкіметтің тілі, елдің құлағы екендігінде сөз жоқ. Қазақ мекемесі сайланғалы бірнеше ай өтсе де ең керегіміздің бірі болған газетті бұл күнге дейін түрлі себептермен шығара алмадық. Мұқым жұртты билейтін бас мекеме түзеу түгілі, енші алған балаға отау көтеріп беру де бір бөлек жұмыс емес пе? Сондықтан аудара қарап, ақтара тексерген адам бізден газет кешігіп шығуының себебін сұрамас. Мінеки, сәті жаңа түсіп, қазақ бас мекемесі атынан жас иіс, жаңа талап «Ұшқын» алдарыңда. Сәлем беріп, қол қусырады...»

Редакция құрамы

Жоғарыда айтылған бас мақа­ланың авторы көрсетілмеген, «Басқарма» деп қана қол қойыл­ған. Ал газеттің соңында «басты­рып таратушы – Қазақ жұр­тын билейтін бас мекеме, шығару­шысы – жазушылар құрамасы» деп жазылған екен.

«Ұшқын» газетін шығарған бас­қарма алқасының кімдер бол­ғанын кезінде «Егемен Қазақ­станда» еңбек еткен белгілі журналист, зерттеуші Тілекқабыл Боран­ғалиұлы анықтаған. Тілекқабыл ағамыз 1919 жылы қазан айында өткен Кирревком мәжілісінің хаттамасы мен жиналыс қаулысынан үзінді келтіре отырып, «Ұшқын» газетін басқару үшін сайланған бес адам – Халел Есенбаев, Тәмимдар Сафиев, Ешмұхамед (Ишақат) Бегалиев, Әмірғали Меңешев, Бернияз Күлеев болғанын жазады. Автор «Егемен Қазақстан» газетінің 1997 жылғы 22 ақпан күні жарияланған «Ұшқынның» редакторы болдым» деген мақаласында басылымның алғашқы редакторы Халел Есенбаев туралы тың деректер келтіреді.

Бір қызығы, «Ұшқынның» басқар­ма алқасындағы Халел Есен­баев пен Тәмим­дар Сафиев  жер­лес әрі Бөкейлікте бірге қыз­­мет істеген, айырылмас дос­тар бо­ла­тын. 1918-1919 жылдары Хан ордасын­да шыққан «Дұрыс­­тық жолы» газеті мен «Мұ­ғалім» журналдарында Ғұмар Қараш, Ғабдолғазиз Мұсағалиев сынды тұлғалармен бірге қызмет ет­кен. 1919 жылы күзге салым Хан ор­да­сын­дағы Қазақ соғыс комиссариаты, ағар­ту бөлімі Орынборға қоныс аудар­ған кезде, «Дұрыстық жолы» газеті де жабылып, баспаханасы Орынбор­ға жөнел­тіледі. Жаңа астана­ға қоныс аудар­ған мамандардың алғы шебінде Тәмим­дар да болады. Осы кезеңдер туралы Т.Са­фиев кейін бірнеше дәптерден тұра­­тын естелік жазып кеткен. Бұл жазбада «Ұш­қын» газетінің алғаш­қы ұжымы, редак­­­ция алқасы құра­мында Ахмет Бай­тұр­­­сы­нов, Халел Есенбаев, Бернияз Кү­леев, Мұ­қан­ғали Ишмұқамбетов, Ах­мет­­­сап­а Юсупов, Тоқтамыс Тұн­ғашин, Орда­­дан уақытша келген Ишақат Бега­лин, Тәш­кеннен келген Хайретдин Болған­­баев, тағы басқаларының есімдері айтылады.

Газеттің асыл мұраты

Тәмимдар Сафиевтің 1960 жылдары араб әрпімен алты дәптерге тізіп жазып кеткен естеліктері Батыс Қазақстан облыс­тық тарихи-өлкетану музейінің қорын­да сақталған.  Газет редак­торы­ның естелігінен Орынбордағы «Ұшқын» газеті редакциясының сол кезеңде қазақ өнері мен мәде­ниетінің ордасы болған­дығын көреміз. Сон­дай-ақ жазбадан Тәмим­дардың Алашор­да қайрат­кер­леріне деген жылы көзқара­сын да байқауға болады. Өйткені Тәмим­дар­дың естеліктерінен оның 1916-1917 жылдары Орын­борда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсыновтармен кездес­кенін, 1916 жылы қазақ жас­тары майданға алынған кезде Әли­ханның үндеуіне еріп, май­данның қара жұмысына кеткен қазақ­тарға көмектесу үшін өз еркі­мен Мәскеуге, Минскіге барғанын, майдан­­дағы қазақ жастарының құқығы үшін кү­ресіп, көп шаруа тындырғанын көреміз.

Тарих ғылымдарының докторы, профессор Сағымбай Қозыбаев 1989 жылы Мәскеудегі В.И.Ленин атындағы мемлекет­тік кітапхананың Химки филиалында «Ұшқын» газетінің түпнұсқасымен танысқанын, ақын Бернияз Күлеевтің «Ұшқынға» атты өлеңінің алғашқы жолдарын оқи бастағанда маңдайдан тер бұрқ еткенін жазады. «Ешкім байқап қал­мады ма дегендей жан-жағыма жал­тақ­тай қарап, бес шумақ жырды әзер дегенде тауыстым-ау! Ахаң мен Жахаң­ның, Әлекеңнің шығармаларымен қа­лың көпшілік таныса бастаған жария кез, дегенмен газет – боль­ше­виктер пар­тиясы­ның үні ғой! Бұл мен үшін көзсіз ерлік көрі­нісімен барабар еді» дейді ғалым.

Ол өлең мынау болатын:

...Алтын Алтай, Еділ, Жайық,

 Сарыарқа,

Сауыт киіп, садақ тартқан

 ер бар ма?

Ару азып, ер үркек боп,

жер азып,

Жауға жаға жырттырмаған

ел бар ма?!

Алты Алаштың қызыл туын

қолыңа ал!

Ертеде еркін өткен

күнің ойыңа ал!

Елді жерден, елді еріктен

 айырған,

Дұшпаныңды табан тіреп

жалыңа ал.

Біз де артыңнан елі қалмай

 ерерміз,

Оймен ақыл, қолмен

қуат берерміз.

Елге ерік, жерге көрік әпермей,

Жүрсек бірге, өлсек бірге

өлерміз!

«Өлеңнің идеялық бағыты «Алаш» партиясының, «Қазақ» газетінің, Әлихан мен Мұста­фа­ның ұстанған бағыт-бағдарымен толық үндесіп жатыр» дейді С.Қозыбаев.

Мұны газет шығарушылары өз оқырмандарына тұспалдап та, туралап та талай айтқан:

«Қаны бір, тілегі дұрыс бас газетін қазақ елі һәм жүрегінде қазақ қаны бар азамат жатырқамас, қолынан келгенше пайдалы деп білгенін жазып тұрар. Ел қамы, ел тілегі үшін «Ұшқынның» қойны ашулы, ниеті дұрыс.

Білген кісіге «Ұшқын» – елдің ақ ниетті, адал тілекті бір баласы. Қашан да бол­са елін ренжітпес, анасының ақ сүтін ақтар.

Кім-кімнің де тілегі: елдің ел болуы, елдің бір болуы, елдің берекетті болуы.

Келешектен таудай үміт, ел ел бо­лар, ел бір болар, ел берекетті бо­лар, тек жасасын ел, елдің ерлері әр ел­дің, ердің жәрдемші шын достары».

P.S. «Ұшқынның» алғашқы саны шыққалы бері 101 жыл 1 ай 17 күн өтіпті. Бұл дегеніңіз 36937 күн екен. Осы аралықта газеттің 30 мың саны шыққанын ескерсек, редакцияның демалған күні аз болғанын көреміз.

...Зерттеушілердің пайымдауынша, «Ұшқын» газетінің алғашқы сандарын шығаруға кезінде Қазаннан алдырылған «Қазақ» газетінің құйма қаріптері де, Ордадан оралған баспахана құралдары да пайдаланылса керек. Мұның өзі сонау 1911 жылы шыққан «Қазақстан» мен 1913 жылдан шыққан «Қазақ» газеттерінен басталған тарихи сабақтастықтың үзілмегенін көрсетіп тұр емес пе?

Батыс Қазақстан облысы