«Асыл түлік» республикалық мал асылдандыру орталығы – төрт түлік малдан ұрық алу және оны мұздатудың (криоконсервациялау) заманауи технологиясын игерген Орталық Азиядағы алғашқы кәсіпорын. Мекеме республикадағы қара мал тұқымын сақтау, бір жынысты ұрықпен ұрықтандыру және эмбриондарды трансплантациялау сияқты заманауи биотехнологиялық әдістерді өндірісте кеңінен қолданып келеді.
Жиырма жылдық меже аясында атқарылған жұмысқа көз жүгіртсек, орталық құрылғалы бері қара мал тұқымдарының аталық бұқаларынан 12 млн-нан астам ұрық сынамасы өндіріліпті. 2001-2020 жылдар аралығында еліміздегі мал шаруашылығымен айналысатын тауар өндірушілер орталықтың ұрық сақтау қоймасынан 6 млн-нан астам ұрық сынамасын алып, республикадағы мал басын өсіруге пайдаланған.
Қазақстан үшін мал шаруашылығы – әрине дәстүрлі сала. XX ғасырдың басында қазақ жерінде миллиондаған мал өсіріліп, ет өнімдерін экспортқа тұрақты шығару қалыптасқан еді.
Соңғы жылдары мал шаруашылығын қаржыландыру еселеп артса да, бұл салада түбегейлі өзгеріс байқалмады. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің көбеюі әдетте мал басының өсуімен тікелей байланысты екені анық. Бұл шаруашылық тарапынан да, мемлекеттік қолдау жағынан да көбірек қаражат қарастыруды қажет етеді. Осы ретте мал басының мардымсыз болуының басты екі себебін атап көрсетуге болады. Оның біріншісі – мал асылдандыру жұмыстарының дәрменсіздігі болса, екіншісі, малға азық дайындайтын базаның жеткіліксіздігі. Осыған байланысты мал өсірудің тиімді тәсілдері іздестіріліп, бірқатар жұмыс қолға алынды. Соның бірегейі − 2010 жылы қара мал тұқымдарын асылдандыратын «Кең ауқымды селекция» жобасы басталды. Орталық бар мүмкіндігін асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуға бағыттады. Субсидия алушы шаруаларға мал асылдандыру үрдісін ғылыми тұрғыдан қамтамасыз ету, бұқаларды табындарға жоспарлы түрде қосу сынды талаптар қойылды. Жоба аясында сиыр малын қолдан ұрықтандыру қызметінің аясы кеңейді, асыл тұқымды аталық бұқалардың қолда бар ұрығын пайдалану мәселесі бір жүйеге түсті, тұқымды бұқашықтардың ұрығын іріктеу жұмыстары жүргізілді. Осылайша, жылдар бойы қордаланған істердің түйіні біртіндеп шешіліп жатты.
«Мал шаруашылығы және ветеринария ғылыми-инновациялық орталығының» бастамасымен асыл тұқымды малдарды жедел көбейтудің заманауи әдістері тәжірибеге енді. Бұл тәсілдер қолдан ұрықтандыру ісін жандандырып, қашарларды бір жынысты ұрықпен ұрықтандыру арқылы малды өз төлінен көбейту ісіне сүбелі үлес қосты. Озық шаруашылықтарда жоғары өнімді сиырларды асыл тұқымды аталық бұқалар ұрығымен шағылыстыру арқылы эмбриондар қорын жасақтау қолға алынды. Өндірістік масштабта эмбриондарды трансплантациялау үшін стационарлық (in-vitro) зертхана іске қосылды, мұнда классикалық технологиямен қатар, сиырдың аналық жұмыртқасын түтікшеде ұрықтандыру арқылы эмбриондар алу технологиясы игерілді. Осындай кешенді шаралар мал басын көбейту ісіне үлкен серпін берді.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, мал шаруашылығын дамыту үшін қолдан ұрықтандырудың маңызы үлкен. Бірақ Қазақстанда ірі қара мал ғана қолдан ұрықтандырылады. Оның өзінде қосалқы шаруашылықтарда сауын мал толық қамтылмаған. Өкінішке қарай, шаруалардың қолдан ұрықтандыруға деген селқостығынан малдың өнімділік қасиеттерін жақсарту мүмкіндігінен айрылып отырмыз. Осы орайда «Асыл түлік» мекемесінің сақтау қоймасында сапасы жағынан сынақтан өткен және құнажындары сүтті болып келетін асыл тұқымды бұқалардың ұрықтары сақтаулы тұр.
Қазіргі таңда «Асыл түлік» ұрық сақтау қоймасында қара мал тұқымынан алынған 6 млн-нан астам ұрық сынамасы бар. Олар сұйық азот құйылған ыдыстарда сақталатындықтан ұзақ мерзімге жарамды. Қоймада отандық мал тұқымдарымен қатар, шетелдік бұқалардың да ұрықтары сақтаулы. Орталық құрылған 2001 жылдан бері республиканың алдыңғы қатарлы шаруашылықтарынан 200-ден астам бұқашық және Ресей, Украина, Германия, Канада мен АҚШ-тан 150-ден астам асыл тұқымды аталық бұқасы әкелінді.
Мал тұқымын жақсартуға бағытталған осындай селекциялық жұмыстар легі әсте толастаған емес. Бүгінге дейін өсімтал бұқашықтарды бағалау жұмыстары жалғасып жатыр. «Асыл түлік» таңдап алып, сынаққа қойған бұқалардың 70%-дан астамы тұқымды асылдандыру санатына ие. Бұл көрсеткіштің өзі асыл тұқымды аталық бұқашықтарды алдын ала таңдау, іріктеу жұмыстарының сапалы жүргізілгенін байқатады.
«Асыл түлік» қоймасынан шыққан сапалы ұрықтар 2 млн-нан астам сиырдан асыл тұқымды ұрпақ алуға жол ашты. Қалған 6 млн-нан астам ұрық мұздатылған қалпында қоймада сақтаулы. Орта есеппен алғанда, «Асыл түлікте» алынған ұрықтан өрбіген асыл тұқымды малдардың үлесі республикадағы тұқымды малдардың 30%-дан астамын құрайды, яғни әр үшінші құнажын − «Асыл түлік» орталығының өнімі.
Орталық өндірген тұқымдық материалдардың сапасы күмән тудырмайды, өйткені ұрықты алу мен криоконсервациялау үрдісі заманауи технология негізінде жүзеге асырылған. Технологиялық үрдіс кезеңдері адам факторының ықпалын азайтып, автоматтандыру жүйесімен қамтылған. Орталық өндірген әрбір ұрық сынамасының (доза) түтікшесінде ұрықтың қай бұқадан және қай уақытта алынғаны туралы ақпарат берілген. Арнайы кітапшада асыл тұқымды бұқаның өндірістік көрсеткіштерімен қатар, оның төртінші ұрпағына дейінгі ата-тегі туралы мәліметтер жазылған. Ұрықты алу және криоконсервациялау үрдісі бақылаудың үш кезеңінен өтеді. Қатал сынақтан өткен сынамалар ғана ұзақ мерзімді сақтауға жіберіледі.
Орталық мамандары малдың асыл тұқымды құндылығын индекстеу негізінде малды бағалаудың жаңа әдістерін қалыптастыруға ерекше ден қойып келеді. Өйткені қолданыстағы ескі классикалық бағалау жүйесі малдың жеке ерекшеліктеріне терең бойламады. Ал LPi (Канада), TPi (АҚШ) және RZG (Германия) индекстері малдың асыл тұқымды қасиеттері туралы барлық ақпаратты қамтиды. Мысалы, сүттің өнімділігі мен сапасы, шаруашылықта пайдалану ұзақтығы, төл беру қабілеті және малдың сыртқы тұрқы кем дегенде 18 белгі бойынша бағалануы керек. Осы белгілер жинақталып, индекстік жүйеге біріктірілген кешенді сараптама жүйесін құрайды. Сөйтіп, малдың тұқымдық құндылығын толыққанды сипаттауға мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, кең ауқымды селекция ұстанымдарын енгізу нәтижелері Қазақстанда сүтті және етті сиыр шаруашылығын дамытуға оң өзгерістер әкелді. «Асыл түлік» мекемесі осы игі іске ұйытқы болды. Селекциялық саясатта «Асыл түлік» мамандары және көптеген селекционер отандық мал тұқымын өз төлінен көбейтуге басымдық беруді ұдайы назарда ұстап келеді. Әрине, малдың тұқымын жақсарту үшін әлемдік озық мал тұқымының тектік әлеуетін пайдалану қажеттілігі туындайды. Осындай мақсатты жұмыстар ұдайы жүргізіліп, арнайы азықтандыру мәселесі шешілсе, отандық тұқымдардың әлеуеті де жақсы көрсеткіштерге жететінін уақыттың өзі дәлелдеді. Бұл − тиімді, сенімді және шығыны аз әдіс.
Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, кейбір мал тұқымы шаруашылықтар тарапынан үлкен сұранысқа ие болып, өсіріліп жатса, кейбірі маңызын жоғалтып, жойылып жатыр. Соңғы жүз жылда әлемнің түрлі аймақтарында 450-ден астам аборигендік мал тұқымы жойылып кетті. Осыған қарап, отандық ғалымдар мен мамандар шығарған, әлемге танымал болған мал тұқымдары күйзеліске ұшырамаса дейсің. Мысалы, қазақтың ақбас сиыры және биязы жүнді қазақ қойы − кезіндегі одақ көлемінде әйгілі болған асыл мал тұқымдары. Осы тектес асыл тұқымдарды сақтап қалуға да, жетілдіруге де «Асыл түлік» ұрық қоймасындағы тектік қор кепілдік бола алады.
Республикалық мал асылдандыру орталығының басты міндеті − жерімізге бейімделген, еліміздің шаруашылықтары өсіріп жатқан мал тұқымдарын өз төлінен көбейту шараларына барынша қызмет ету, әсіресе малды төлінен жедел көбейту үрдісіне серпін беріп, селекциялық жұмыстардың жүйелі, әрі пәрменді атқарылуына атсалысу.
Айбын ТӨРЕХАНОВ,
профессор
