ШАҢҚАЙ ТҮС

Опера әншісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Шаһимардан ӘБІЛОВ туралы сыр-толғаныс Шаһимардан әнші әмбеге аян Кереку өңірінің Арбаиген ауылында дүниеге ке­ліп­ті, балалық шағы дүйім қазаққа мәшһүр Қан­жығалы Бөгенбай елі Ерей­мен­тауда өтіп­ті. Естай әнімен ауызданып, Ақан сері “бай-байлап” аңыратқан Құлагердей пы­рақ­тың құсалы аңызымен аяланыпты. Бір­жан сал әнінің көз жетпес бұрмаларына бойлап­ты. Иман­жүсіптің жолдасқа сұлу қыздан ол­жа сал­ған қызықтарына қанып­ты. Бір жағы Қарқаралы, бір жағы Баян таудың күміскө­мей қайырмалы лүпілін тыңдапты. Күмбір­ле­ген Көкшетаудың дабысы қыр астынан ынтықтыра естіліп тұрыпты. Осы жайлардың заңды жалғасын­дай, ұлтымызға қатысты қалт еткен жақсы жаңалықты іліп әкететін сол күн­дердегі “Ленин­шіл жаста”: “Мектеп оқу­­шы­лары­ның таяуда өткен республикалық бай­қауы­­ның қорытындысы бойынша Ақмо­ла об­лы­сы Ерейментау орта мек­тебінің онын­­­­шы класс оқушысы Ш.Әбілов Құр­ман­ғазы атын­дағы консерва­торияға емтихансыз қабыл­данды” деген қысқа хабар жария­ланған. Әйткенмен, тағдыр ұйғарымы олай болмапты. Өнердегі жеңіл жолды, арзан атақты, лап етіп тез тұтанып жанып кетуді Шаһи жас өзі әуелден қаламапты. Әлбетте, тап сол кезде ол ұлы әнші Энрике Карузо­ның “Кім ерте бастаса, сол ерте аяқтайды” деген тәмсілін естімеген де шығар. Бірақ қалай болғанда да, консерваторияға түсу табандатқан төрт жылға шегеріліп, төрт жылдық тағат пен толғаныстан кейін, төрт жылдық сарылыс пен сағыныштан кейін, Тайбурылдың қырық үш күн кемдігіндей, Шаһимарданның шабыт музасы да төрт жыл кешігіп жеткен еді. Содан бері ұзын ырғасы қырық жыл уақыт өткен екен. Атам қазақ “Жолаушының кешіккенінен сүйін” дейді ғой. Сол айтқандай, бүгінде оның есімі ән сүйетін, өнер сүйетін қауым­ға, ойлы тыңдау­шыға өз елімізден шет жерлерде де кеңінен мәлім. Қазақстан Рес­пуб­л­икасының еңбек сіңірген әртісі, Мем­лекет­тік сый­лықтың лауреаты, Абай атын­дағы опера және балет театрының әншісі, Құрманғазы атын­дағы Ұлт­тық консерва­тория­ның профессоры, Мәс­­кеу халықара­лық шығармашылық ака­де­­мия­сының академигі Шаһимардан Әбілов қазақ­тың музыка мәдениетіндегі біртуар тұлға, бетке ұстар бірегей беделдерінің бірі деген салиқалы тұжырымға қауым тоқтағалы қашан. Олай болса, әйгілі әнші жайындағы әлқиссамыздың бірінші шегінісін осы тұста жасауымыз керек тәрізді. Сонау жетпісінші-сексенінші жылдарда атақты, атақсыз әншілеріміз салтанатты жиын­дарда, әсіресе, ресми концерттерде Еуропа, орыс романстарын орындаушы еді. Ал қазақ романстары мен әндеріне класси­ка ретінде ден қоймайтын. Қазақта романс жоқтай, романс мектебі, классика­лық өре­дегі ән мектебі қалыптаспағандай көре­тін, әлемге мәшһүр ариялармен пара-пар, бір мысқал кем емес, теңдессіз, інжу-маржан халық әндеріміз бен Сегіз Сері, Сал Біржан, Ақан сері бастаған халық ком­позитор­лары­ның терең сезімді керемет туынды­ларын, талай-талай тамаша төл романс­тары­­мызды классика ретінде ұсынуға ұял­шақ­тайтынбыз. Баяғы намыссыздық! Бұл жағдаятты Шаһимардан сезінбей қалған жоқ. Сол себептен өзінің қанат қаққан, енді еңбек етіп жүрген Құрманғазы консерваториясында берген алғашқы клас­сикалық, ұстаздық, профессионалдық жеке концертіне дайындық барысында көп ізден­ді, тың да батыл қадамдар жасады. Ермек, Бибігүл, Роза Жамановалардың шетелге бар­ғанда рәсім үшін айтатын қазақ әндерінің классика деп емес, фольклор деп қа­был­­­данып жүргенін де бір сәт күйіне еске алып, жүрегі ауырып, мұңайды. Солардың бәрін ескере келгенде өзінің осы ілкі кон­цертін Қазақстан композиторларының романс­тары мен қазақтың халық әндерінен мон­шақтай тізіп, әнсүйер қауымға ән классикасы ретін­де ұсынды. Концерттік бағдар­ламасының тәжіне Біржан, Ақан сері, Мұхит, Абай, Ес­тай әндерін бір-бір гауһар тастай жарқы­рата қадап, әсемдей айшықтады. Мұндағы ойы – біздің қазақта да керемет ән классикасы бар екендігін көрс­ету, соны бір жүйеге салып, өзіндік төлтума мектеп жасау еді. Неткен ізгілікті мақсат десеңізші! Шаһимарданның пайымдауынша, қа­зақ­­тың ән мектебінің атасы – ең бірін­ші, Бір­жан, яғни ән өнеріндегі Абайымыз – Бір­­жан. Осы ән мектебінен ең бірінші үлгі ал­ған, тағылымын таныған – Абай. Абай – ғұла­ма, даналық хакімі, ал ән тара­бы­­на кел­генде, Біржанның шәкірті. Біржан дәс­түрі­нен үйреніп, оны сыршыл да ойлы сазбен іл­гері дамытқан Абай келе-келе өзінің өзге­ше ән мектебін қалыптастырды. Абайдың ән мектебінің мәдениеті биік, даналық шал­қары­нан нәрленген, ой мен сезімді ұштас­тыра ғажайып үйлесімділікке жеткен, әлем­дік рухани қазыналармен үндестік, жарасым тапқан. Ақыл-парасаты телегей-теңіз Абай қазақта бірінші болып романс жанрының не­гі­­зін қалады. Гете, Пушкин, Лермонтов­тар­дың рухани өрісіне шыққан Абай қазақ­тың ән мәдениетін жаңа үнмен, жаңа сәу­лелі сазбен, “сылдыраған келісіммен” байытты. “Абайдың ән мектебі” демекші, әлемде талай-талай тамаша ән мектептері бар. Итальян ән мектебі, орыстардың, неміс­тердің ән мектебі... Он тоғызыншы ғасыр­дың өзінде-ақ кемел профессионализм­ге жеткен қазақ ән мектебі осылардан кем бе екен? Қазақ әнінің тамылжытып айтар тарихының өзі қандай?! Тек айдай әлемге әлі таныта алмай, көрсете алмай жүргеніміз болмаса?! Шаһимардан ылғи осыңдай бір түйткілді ойлар­ға қалып, беймаза күй кешетін. Ойпыр­май дейміз-ау, кейде, қай жерде жүрсе де, Мәс­кеуде, әйтпесе, басқа бір шетелде ән айт­қанда, “Сұрша қызды” немесе “Сырымбетті” үзілдіріп шырқағанда, білгір профессорлар келіп: “Мынау не деген ғаламат ария! Мұны шығарған композитор кім? Мынау керемет классика ғой!” деп қайран қалысатын. Жүректе бір сәуле болды ма, жүрек, шіркін, империяның құлайтынын сезді ме, әйтеуір, бірінші концертін табысты өткізгеннен кейін ерекше толғанысқа бөленді, бойында бір жігер, серпіліс, сенім пайда болып, жаңадан соны ізденістерге жетелейтіңдей. Ойының қазығы – қазақтың классикалық ән мектебін қалай, қай сипатта көрсету керек? Шаһимардан соңда, осы сұрақтың жауабын іздегенде ұлы Абайға келіп тіреліп еді. Иә, Абай – ұлы ақын, философ қана емес, ол сонымен қатар ұлы композитор. Жиырма шақты ән, романстар шығарған. Шаһимардан соларды түгендеп жиып-теруге кірісті. Сондай-ақ, сонау Сыдық Мұхамед­жанов­тан бастап Қазақстанның күллі ком­по­зит­орлары Абай өлеңдеріне әндер мен романстар жазған. Абай сөзіне ән жазу да оңай емес. Ол үшін үлкен талант, білімділік, Абай әлеміне үңіліп, бойламақ керек. Бүкіл әлемде солай. Ұлы ақындардың мұраларына мықты композиторлар ғана музыка шығара­ды. Пушкин өлеңдеріне Глинка, Чайков­ский, Мусоргскийлер әуен-саз жазған. Қазақ композиторлары да Абай тақырыбына, Абай өлендеріне ноталы музыканың сиқырлы соқпағын тартқанда осы биік мұрат, үлкен жауапкершілік тұрғысынан қарады, өз музыкалары арқылы өздері де Абайдың деңгейіне, өресіне жетуге талпынды. Міне, осындай шығармаларды тірнектеп, ыждаһат­тап іздестіріп қараса, Абай өлеңдеріне арналып жазылған жүзден аса әндер мен романстар бар екен. Демек, бұдан шығатын қорытынды, Қазақстанда, қазақтың ұлттық топы­ра­ғында романс және классикалық ән мек­тебі құры­лып, қалыптасып болған. Қазақтың ән мек­тебі, оның мәдениеті ешкімнен кем емес, дең­­гейі бір, мақтан етуге тұрарлық, тіптен, артықшылықтары да көп. Шаһимарданның ендігі алдына қойған мақсаты – осы ғажа­йып­ты, асыл қазынаны Қазақстанға ғана емес, дүйім дүниеге, күллі әлемге паш етіп көрсету еді. Осылайша, ұлттық ән классикасымен қатар, Абайдың ән әлеміне бойлау басталды. Абай­дың өлеңдегі арманы мен Шаһимар­данның өнердегі мақсаты осылайша жара­сып, бір арнада тоғысты. Әуелден-ақ арманы ұлы ақынға деген махаббатпен бүр жарып, Абай­ды өнердегі пірі санаған Шаһимар­данның консерватория бітіргендегі диплом жұмысы­ның өзі Ахмет Жұбанов пен Латиф Хами­дидің “Абай” операсындағы Абай партиясы болатын. Бүгіндері Шәкең: “Алла-ау, өзім сол кезде қандай батыл болған­мын?!” деп таң­дана, миығынан күліп қояды. Ал, сол 1977 жы­лы Абайды аңыра­тып ерен жүрек­пен шырқаған сырбаз сту­дент­ке мем­лекеттік емтихан комиссиясының мүшесі Латиф аға: “Бұл бала биік матур, обсуж­дению не подле­жит” деп бес қойғызып еді-ау. Қазіргі шақта Бибігүл ­– бұлбұл Төле­генова болса, Шаһимар­данның Абай партия­сындағы жан дүниесінен, бітім-болмысынан, байсал қалпынан, тіпті, гримделген кездегі келбет-ажарынан да Абайға деген мол-мол ұқсастықтар тауып, сүйсіне қайран қалып отырады. Латиф аға да “бесті” бекер емес, біліп-ақ қойған екен! 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы әр қазақ азаматына ой салғаны белгілі. Шаһимардан сол уақыттарда Абай өлеңдеріне жазылған романстардан концерт дайындап жүрген. Түртінектеп қарап жүріп, композитор Ерке­ғали Рахмадиевтің “Қалың елім, қаза­ғым, қай­ран жұртым” романсына ұшырасты. Сүйі­­нішті олжаға жолыққандай кенеліп, көңілі біртүрлі бүрленіп қалды. Бірқыдыру уақыттан кейін Қазақстан Композиторлары одағының пленумы болды. Сонда Шаһи­мардан әдейі осы романсты таңдап, сахнаға шығып шыр­қады. Көпшіліктің ішіндегі қатпарлы буыр­қаныс, қалың шер шықты. Романсты орын­дап болғаннан кейін қараса, екі-үш апайы­ның көздері жасқа шыланыпты. Бір қызығы, бұл романсты Рахмадиев ертеректе, отыз жас шамасында жазған екен. Содан әу баста ешкім қызығушылық таны­тып, ынта білдіріп орындай қоймағасын, елеусіз қалып, ұмытылып кеткен шығарма көрінеді. Әуелі, сондай бір шығарма жазғаны композитордың өзінің де есінен шығып кеткен. Бұл жәйт оған да оқыс жаңалық, то­сын сыйлық болды. Романс ұлттық қасіретті, қазақ мұратын күңірентіп тұр. Желтоқсан оқиғасынан кейін мұндай шығарманы орын­дауға да ерлік керек еді. Әу дегенде сазгер ағаның да жүрегі “осы қалай болар екен?” дегендей лүпілдегенімен, пафосы керемет, әлемдік деңгейдегі, әлеуеті күшті романсы­ның жария болып, жарыққа шыққанына кеуде­сін қуаныш кернеді. Сол қуанышпен тынысы ашылып, осының байғазысына деп, Шаһимардандай ізетті інісіне арнап Абай сөздеріне тағы да алты романс жазып берді. Төлеген Мұхамеджанов ізін суытпай төрт романс шығарып сыйлады. Сөйтіп, репертуар молая берді. Абай кон­церттерінің төрт құбыласы теңеліп, маңдайы жарқырап, жолы ашылып, Абайдың ән дариясының тиегі осылай ағытылды. Дана хакімнің өз әндері мен өлеңдеріне жазылған романстардан құралған алғашқы Абай концерттерін көппен бірге ақиық әнші, ел­дің сүйіктісі, Жүсіпбек Елебековтің шәкірті Жәнібек Кәрменов те тыңдаған болатын. Өзі де Шыңғыстаудың бел баласы, Абай әулеті­нен дерлік Жәнібек Абай әлемін терең түйсініп түсінетін, әсіресе, ұлы атасының ән-музыка мұрасының білгірі, қамқор жана­шыры, насихатшысы еді. Жәні­бектің тал­ға­мынан табылып ұнай қою да қиынның қиы­ны. Шаһимарданның Абай ән­дерін класси­калық мәнерде айтуы Жәні­бекке ұнады. Жарқылдай күліп келіп қолын алып: “Шәке, құтты болсын, енді Абайдың келесі концерт­терін екеуміз бірге өткізіп, мен жүргізушісі болайын” деп ұсыныс жасады. Қара тілдің сұңғыла шешені еді ғой аяулы Жәнібек, әрі Абай әнін, филосо­фия­сын ұғып, біліп тұрған соң несін аянсын, екі дос алғашқысын Жам­был филармония­­сында “Әнді сүйсең, менше сүй” және екін­шісін “Көңіл құсы құй­қыл­жыр шартарапқа” деп атап, көпшілік­тің көңілінен шыға бір серпілтіп, екі лекция-концертті беріп те тастады. Жұрт сілтідей тынып ұйып тыңдап отырды. Жәнібектің әңгімесі, Шаһимардан әні домбыраның қос ішегіндей үйлесіп, тыңдаған жұртты тәнті етті. Абайдың ұлы жүрегінің мұңлық махаббатын, күрсініс-күңіренісін, мұң-шерін, ой-толғанысын, ар­мандарын төгілдіре жырлап, шырқап, түсін­діріп бақты. Абай даналығы халыққа осы­лайша алғаш рет саналы түрде ән арқылы бір жүйеге түсіріліп жеткізіле бастады. Шаһимардан трактовкасындағы Абай әндері мүлдем басқаша түрленіп сала берген. Байсал да мұңды, сұлу да сымбатты, күйлі де ойлы. Қас шебер ызған гауһар тастай мінсіз... Екі достың Абайға байланысты ар­ман-жоспарлары көп еді. Жәнібектен қапы­да көз жазып қалғаннан кейін Шаһимардан бір жылдай ән айта алмай жүрді. Содан соң Абай атасы мен Жәнібек досының рухына арнап “Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы” атты концертін іштей мұңая жүріп, тереңнен тебірене жүріп жалғыз беріп еді. Ұлы ақынның 150 жылдығы қарсаңында Шаһимардан әнші байтақ Қазақстанды ара­лап, елуден астам концерт қойды. Абай ән­дерін әлем жұртшылығына тыңдатып, мо­йын­датты. Абай ән­дері оның өнернама­сының үлкен бір арнасы ғана. Музыка мәдениетіміздегі орнын ойып тұрып алған Шаһимардан Қайдарұлы шебер орындаушылығы арқылы дүниежүзілік классиканы жетік меңгерген, әрбір концерті тыңдарман жүрегіне жол тауып жатады. Оның репертуарынан Чайковский, Рахма­нинов, Шуберт, Брамс, Верди, Моцарт сияқ­ты композиторлардың әндері мен романс­тары кең орын алған. Сондай-ақ, Абай атын­дағы опера және балет театрының солисі ретінде әлемдік айтулы опералардың бас қаһармаңдарының бейнелерін де сәтті сомдап келеді. Партияларының атына қарап-ақ аңғар­­сақ: Абай, Риголетта, Жермон, Амо­нас­ро, Эскамильо, Грязной, Томский, Жанбота, Скарпия. Кейін бұл тізімге Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атандырған ұлт ұраншысы Бұқар жырау партиясы кірді. Консерватория ұстазы, профессор Әбілов қырықтан астам әнші тәрбиеледі, олардың арасында халықаралық және республикалық конкурстардың лауреаттары А.Ибраев, Д.Уашев, М.Тойкенов, Т.Мұса­баев, Д.Хам­зи­на, Ж.Ғабдуллина сияқты дарыңдар бар. Әнші, сонымен қатар, қоғам­дық қызметке және Қазақстан мен шетелдегі түрлі дәстүрлі конкурстардың жюри мүшесі ретіндегі парызды жұмысқа да көп мән береді. Атап айтар болсақ, олардың ішінде Финляндия, Италия, Австрия мен Швеция­дағы “ХХІ ғасыр өнері”, Мәскеудегі “Халық­аралық орыс романсиадасы”, Қазандағы Р.Яхин атындағы, Уфа мен Киевтегі әншілер конкурстары бар. Шетелдің әнсүйер қауымы Шаһимар­дан­ды соңғы он жыл көлемінде бек танып, қат­ты қадірлейді. Ол Лондонның әйгілі Барби­кан орталығында Ұлыбританияның камера­лық оркестрімен, Париждің ең мықты Плейель залында, Мәскеудегі Ком­позиторлар одағының залында, Чайковский атындағы консерваторияның кіші залында ән шырқа­ды. Бауырлас мемлекет – Түркия­ның бұрын­ғы президенті С.Демирелдің қамқорлығымен қойылған “Арарат туралы аңыз” операсын­дағы Ахмет рөлін түрікше орындаған тұңғыш қазақ. Шәкеңнің гастрольде сапарлап жүрер қалалары: Лондон, Париж, Тель-Авив, Хельсинки, Стокгольм, Берлин, Москва, Ыстамбұл, Анкара, Киев, Вильнюс, Таллинн, Ташкент, Уфа, Баку, Қазан боп ары қарай жалғасып жатса, ол да қазағының мерейі. Біріккен Ұлттар Ұйымының “Бейбіт­шілік күрескері” сыйлығының лауреаты, атақты ақын Осман Туркай Шаһимар­дан­ның өнерін: “Бұл – Қазақстанның ұлттық және интер­националдық құндылықтарын шексіз сүйе, риясыз уағыздау” деп бағалады. Ал енді белгі­лі итальян журналисі Сильвио Иппо­лити: “Егер Шаһимардан Абай партия­сын, Верди­дің Риголеттасын Миландағы “Ла-Скала” театрында орындайтын болса, мен оны күнде келіп тыңдаудан жалықпас едім” деп ерекше ілтипат білдіруі біздің қолымыз­дағы алтын­ның қадірін одан сайын арттыра түскендей. Осы айтылғандардан Шәкеңнің ел мен ел арасындағы достық дәнекері, ақ ниетті өнер қарлығашы екенін аңғарар едік. Соған орай қайраткер әншінің әр күні айшықты оқиға, айтулы жәйттермен өр­нек­телген. Мысалы, өткен наурыз айының 10-ында оған Мәскеу қаласында халық­аралық шығармашылық академиясының ака­демигі атағын осынау мәр­те­белі ұйым­ның прези­денті, академик, Социа­листік Еңбек Ері Г.Гладышев өз қолы­нан табыс етті. Мұндай құрметке ие болған­дар ішінде Ирина Архипова, Шыңғыс Айт­матов­тар болған­дығын ескерсек, Шаһимар­дан тұлғасы да шыңдағы шынардай биіктей түспек. Шаһимардан сәуірдің басында әнші шәкірттерін ертіп, Еуропадағы өнер са­парына аттанып кеткен болатын. Венада да, Италияның Винчесса қаласын­да да Елбасы ашып берген өнер жолы олжалы болды. 15 мемлекеттің ішінен оза шапты. Студенттер арасында Эмиль Сақауов қазақтың халық әні – “Ақ қурай” мен Абайдың – “Есіңде бар ма жас күнің” романсын айтып бірінші жүл­дені иемденсе, кәсіби әншілер арасында Қостанай филармониясының әншісі Гүлмира Үмбетова Гран-Приді жеңіп алған. Он бес күндік сапардан Шаһимардан ұстаз бұған аса қуанышты боп оралды елге. Иә, ән қуанышы жанға мият, ән мағы­на­­сының айтары көп. Қорғанбек АМАНЖОЛ.