«Керім-ау, айдай»

Сол жылы маусым айында фольк­лор­лық сапарымен (Бұл сапарды Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры Тұрсынбек Кәкішев бастап барған еді. – И.Ж.) Баян-Өлгейге бардық. «Керім-ау, айдай» әні жиі шырқалды. Ол жайында аз сөз айтылған жоқ. Сол қыруар әңгіменің ең түйіндісі, мәйегі, нағыз тарихы Сақсай сұмынында бізге Ноғайбай әнші жөнінде таңғажайып деректі әңгімелер айтқан Қарамес ақса­қал­ды тыңдаған отырыста толық аян болды. Тұрым мен Керім оқиғасын қозға­ған қария сөзді тағы бір иманжүзді Сезім­хан деген кісі былай деп шертті: Абақ Керейде Балашық есімді ағыл-т­егіл бай болған. Оның малын бағып, оты­мен кіріп, күлімен шыққан Әндебай дей­тін жалшысы бар екен. Балашық бай­дың көзі күндей күлген ай дидарлы сұлу қызы Керіммен есігіндегі жалшысы Әндебайдың әнші ұлы Тұрым көңіл қосады. Балашық бай қызының мына ісіне тас-талқан боп: «Құлдың теңі құйқа!» деп Әндебайды «Сіңірі шыққан тобанаяқ, менің теңім боп па?» деп ауылдан қуып шығады. Тұрым мен Керім қол ұстасып қашып кеп береді. Бірақ құтыла алмайды. Байдың жігіттері екеуін ұстап алып, Керімді ағашқа керіп тастап, қатты жазалайды. Ал Тұрымды мойнына құрым іліп «барса келмес» деп қақыраған қу медиен шөлге айдап, қаңғыртып жібереді. Торға түсіп, шерменде болған Керім құса-дертке шалдығып, мәңгіріп, ақыры бір күні алтыбақанға асылып өледі. Арада налалы күндер, дертті жылдар өтеді. Өлме­ген құл алтын аяқпен су ішеді. Тұрым қайыршы халде елге оралады. Ел көшіп кеткен. Сарғайған сары жұрт. Бір кезде Керім екеуі ай астында тербеліп алты­бақан тепкен жерге келеді. Тірі пенде жоқ. Кұлазыған сұрқай далада жалғыз бейіт тұр. Керімнің бейіті. Бұл елдің сал­ты күнәһар жанды көп аруаққа қос­пайды, жеке жерлейді. Керім... Керім сұлу жалғыз жатыр.

Ал бір күндері арманда қалған Тұ­рым­ның:

Әндебайдың баласы атым Тұрым,

Қызбен жолдас болғам жоқ

бұдан бұрын.

Керім-ау, айдай,

Кер маралдай,

Сағындым сәулем, бір сені ойлай.

Керімменен келісіп жүргенімде,

Қаңғыртты ғой,

мойныма іліп құрым.

Керім-ау, айдай,

Кер маралдай,

Сағындым сәулем, бір сен ойлай.

Дәйім менің мінгенім Кербалағым,

Ренжуге тартады сол қабағым.

Қайырмасы.

Қолым жетпей қор болып

жүргенімде,

Қияметте қосылғыр, хош, қарағым, – деген әні ел ішіне ескек желдей та­рай­ды...

Сезімхан – айтыс ақыны. Оның ор­­нықты сөзін көкірегі Абақ Керей шежі­ресі боп күмбірлейтін Қарамес ақсақал разы бола бас изеп, қоштап отырды. Ескі әндер мен күйлердің аңызына қа­нық сыбызғышы Қалек те «жөн, жөн» дей бер­ді. Ән бұл өңірде жұп-жұмсақ, бұйы­ғы мұң элегиясы боп айтылады екен.

«Керім-ау, айдай» әні мүлгіткен бір ес­те қаларлық кеш осындағы ел басшы­ла­­рының бірі – Мұрат Бұшатайұлының үйін­де өтті. Отырыс үстінде Мұраттың ке­лін­шегі Шайзада бастап, бір топ қонақ ән­ді сырлы сезіммен сабырлы орындады.

Әннің қалай орындалуы керектігін Мұрат бір білікті кісінің сөзін еске алып, ойға қалдырды. Бір кезде Моңғол пар­тия мектебінің ректоры болған, бел­гілі профессор, марқұм Құрметбек Бай­та­за­ұлы дәйім: «Керім-ау, айдайды» қа­зақ­стан­шыламай... өзіміздің керейше айтың­­­даршы, – деп әннің тәтті мұң боп орын­­­далуын қадағалап, әншілердің мі­нін түзеп отырады екен.

Керім мен Тұрым ... Бұл бейкүнә қос ғашық қай кезде өмір сүрген? Мұны қазір ешкім білмейді. Ол енді тек аңыз... Ақиқат болған істің аңызы... Қалқабай ақын осы аңыздан поэма шығарды. Мү­сәйіп Хұсайынұлы поэма негізінде опера жазды, ол 1991 жылы Баян-Өлгейде музыкалы-драма театрында қойылды.

Бұған қоса Шабдарбай Қатшановтың «Керім-ау, айдай» атты үш перделі, бес кө­ріністі трагедиясы бар, ол 1980 жылы кітап боп жарық көрді.

Керім мен Тұрым... Бұл тағдыр – Ақан сері – Ақтоқты, Естай – Хорлан, Қайып – Ақбөбек, Сауытбек – Ақбөпе секілді мұңлықтардың ел жүрегін елжі­рететін мәңгі махаббатының жыры. Абақ Керейдің бір бейкүнә әнші, серісінің пеше­несіне жазылған тағдыр сыйы осылай болған.

Илья ЖАҚАНОВ,

Қазақстан мен Қырғызстанның

 еңбек сіңірген қайраткері,

композитор,

өнер зерттеушісі