Қарт Марабайдан сәби Марабайға дейін

Жоба аясында жыраудың рухани мұ­расын нақтылау, жүйелеу, оның өмір­баяндық деректерін толықтыру, жүйе­леу, естелік материалдарды жинастырып, ғы­лыми айналымға енгізу, жеке жинақ етіп шығару жоспарланған.

Бір қызығы, 1841-1898 жылдар ара­лығында өмір сүрді делінетін Марабай жыраудың өмір жолына қатысты деректер тым мардымсыз. Жыраудың жас кезінен өлең-жырға құмар болып, жы­раулық өнерге машықтанғаны, атақты Шернияз (1817-1881) ақыннан үлгі алғаны. Қарабура Жұмырбай, Көкейқыз, Базар, Қашаған, Сүгір ақындармен айтысқаны айтылады.

Марабай жыраудың қазақтың эпос­тық жырларын көп білгені, Н.Ильмин­ский Мара­байдан «Ер Тарғын» жырын жазып алып, 1862 жы­лы жеке кітап етіп шығарғаны белгілі. Ыбы­рай Алтынсарин 1879 жылы «Қазақ хрес­томатиясын» құрастырып шығар­ған кезде осы Марабай жырлаған «Қобы­ланды батыр» жырының бір тарауын «Тайбурылдың шабысы» деген атаумен енгізген екен.

Әйгілі Абайдың өзі Марабайдың жыр-дастандарымен жақсы таныс болған деп жазады «Абай» энциклопедиясындағы деректе.

«Осы қазақ халқында сіз білетін ірі ақын кім?» деп сұраған Көкбайға Абай:

«Қазақта Марабайдан артық ақынды мен білген емеспін», деген екен. Ұлы ақын Марабай шығармаларын біліп қана қоймай, оған осылайша жоғары баға берген» деп жазады А.Әубәкірова.

– Осындай биік бағасына, тірі кезінің өзінде танымал болғанына қа­рамастан Марабай жыраудың өмі­рінде ақтаңдақ өте көп, – дейді батыс­қазақстандық зерттеуші, облыстық ха­лық шығармашылығы орта­лы­ғының редакторы Нұрлан Сәдір. Ол жырау шығармашылығы мен өмірбаяндық деректерін зерттеп, зерделеу жұмысын бастап кеткен екен.

Біріншіден, Марабай туралы дерек­тердің бәрінде «Батыс Қазақстан облы­сының Теректі ауданында дүниеге келген» деп жазылады. Алайда Нұрлан Қуа­нышұлы жыраудың қазіргі Бөрлі ауданы аумағындағы Ақсу ауылдық округіне қарасты Жаңақоныс ауылында туып, сол жерде өмір сүргенін айтып отыр. Ерте­ректегі деректерде жыраудың ауылы Қа­рашығанақ болысы Көбенкөл мекені деп аталған. Ал бұл жер 1960 жылдарға дейін Теректі ауданына қарап келген екен.

Марабай жырауға қатысты әлі бір ізге түспей келе жатқан мәселе – оның әке­сі­нің есімі. Қазіргі жарияланып жүр­ген деректердің біразында Марабай Құл­жа­байұлы десе, кейбір мәліметтерде Құлбайұлы деп келеді. Табын руының шежіре тізбегінен Марабай жырауды «Зей­­нолла молданың баласы» деген жолдар да кездескен.

– Менің ойымша Құлбай есімі дұрыс сияқты, өйткені М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты мамандары Батыс Қазақстан облысына жасаған экспедиция барысында ел арасынан жинақталған материалда Марабайдың әкесінің есімі Құлбай деп аталады. Осы институттың қолжазба қорында Марабайдың Қарабура Жұмырбаймен айтысқанда: «Әкем аты – Құлыбай, Өз атымды сұрасаң, Оралдан озған Марабай. Сөз айтпаймын кісіге, Жан-жағыма қарамай...» деген сөздері сақталған. Марабайдың Есжан, Досқай, Құлқай, Ізбас, Итемген есімді ұлдары болған. Ізбастың баласы Салық Шыңғырлау ауданының Тіксай ауыл советінде төраға болғаны туралы мәлімет те аталған инс­титут қорындағы деректе тұр, – дейді Нұрлан Сәдір.

Марабай жыраудың кейінгі ұр­пақтары туралы деректің тым тапшы болуы кеңестік қуғын-сүргінге байланысты болуы мүмкін. Батыс Қазақстан облысында 1928-1937 жылдар арасында «халық жауларын» әшкерелеу, Кеңес өкіметіне жат элементтерді қудалау қарқынды жүрген, әсіресе бұрын атағы шыққан, елге беделді болған бай, молда, атқамінерлер, тіпті орта шаруалар ерекше қуғынға ұшыраған. Сол себепті көп халық Ішкі Ресей жеріне кетіп, бас сауғалаған. Марабай ұрпақтары да осынау қуғын-сүргінге ұшырауы бек мүмкін. Қазір жыраудың туған жерінде жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыс­тары осы ақтаңдақтарды барынша айқын­дайды деп ойлаймыз.

Жырау мерейтойын ұйымдастыру­шылар биылғы күзге қарай респуб­ликалық деңгейде ғылыми конференция ұйым­дастырып, оның материалдарын жинақ қылып шығармақ. Қазірдің өзінде облыс­тық халық шығармашылығы орталығы іс-шаралар тізбегін жүйелі ұйымдастырып, ел-жұртқа насихаттау жұмысын белсенді жүргізуде. Зерттеуші Нұрлан Сәдір жы­­раудың атамекеніне арнайы сапармен барып қайтты. Батыс өңірінде жыраулар мектебін дамыту мақсатында жасөспірімдер арасында ауданаралық онлайн жыршылар эстафетасы өткелі отыр. Халық шығармашылығы орталығының әлеу­меттік желілердегі парақшаларында Марабай жыраудың мерейтойына байланысты деректер үнемі жарияланып, жұртшылықты құлақтандырып келеді.

Мұның бәрі ресми мәдени мекеме­лердің күнделікті жұмысы ғой. Жақында естіген жанды елең еткізген ерекше оқиға болды. Орал қаласында тұратын Ертарғын Дәулетқалиев деген азамат 10 наурыз күні дүниеге келген ұлына Марабай деп ат қойды! Осылайша Ма­ра­бай есімі араға екі ғасырдай уақыт салып, қайта жаңғырды. Марабай жырау жырлаған батырлар жыры циклінің ішінде шоқтығы биік шығарманың бірі – «Ер Тарғын» дастаны болса, бүгін осы екі тұлғаның есімі дүниеге шыр етіп келген шарананың төлқұжатына қосақталып түсті. Есімі ерекше сәбиді перзентханадан шығару сәтінде оның ата-анасы мен туысқандарынан бөлек, Батыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасының басшысы Сайран Дүйсентегі, облыстық халық шығармашылығы орталығының директоры Мәулет Жұбатов және жер­гілікті өнерпаздар арнайы келді. Ұлы жыраудың есімін иеленген сәбидің ата-анасына естелік сыйлық табыс еткен Сайран Темір­ғалиұлы кішкентай Марабайға бақытты да ұзақ ғұмыр тіледі. Бұл алдымен халық жыр­шысына көрсетілген құрмет болатын.

 

Батыс Қазақстан облысы