Кең-байтақ қазақ даласындағы өркениет бастауының тамыры тым тереңде екені баршаға аян. Әлімсақтан мамыражай заманды армандаған ата-бабамыздың бұл тілегі – адамзаттың ғасырлар бойғы мақсаты десек, артық айтқандық емес. Ұлы даланың төрінде әділеттілікті өмірлік мұратына айналдырған Аяз биден бастап, Желмаяға мініп Жерұйықты іздеген Асан қайғы, ізгілікті қоғам қағидаларын тайға таңба басқандай айшықтаған ойшыл әл-Фараби, тәуелсіз ғылымға, ұлттық салт, дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі озық мемлекет құруды аңсаған Әлихан Бөкейханға дейін – бәрі-бәрі осы жолда, халқының «қой үстінде бозторғай ұялаған заманда» өмір сүруі үшін аянбай еңбек етті.
Бұл ізгі тілек бүгінгі Қазақстанның да басты басымдықтарының бірі болып жалғасын тапты. ХХІ ғасырдың ортасына қарай, яғни 2050 жылы еліміз әлемнің ең дамыған 30 елінің бірі болуды мақсат етеді. Сол жолда өзгелерге қарап бой түзеп, өткенін бағамдап, болашаққа нық сеніммен қарайды.
Біз өркениетті деп жүрген елдер несімен ерекшеленеді? Барлығымыз білетіндей, олар ең алдымен дамыған экономикасымен, өзге елдермен салыстырғанда технологиялық озық инфрақұрылымымен оқ бойы алда тұрады. Одан бөлек, адам әлеуетінің даму индексі (HDI), саяси тұрақтылық, ішкі жалпы өнім, индустрияландыру мен пікір бостандығы секілді дамыған қоғамның құрамдас құндылықтары қатар жүреді. Дамыған елді анықтаудың әдіс-тәсілі күрделі болғанымен, сайып келгенде, өмір сүруге ең жайлы қоғамды таңдауды көздейді. БҰҰ-ның адам әлеуетінің даму индексі бойынша білім беру, денсаулық сақтау, экология, демография, өмір сүру ұзақтығы және өзге де әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерге байланысты мемлекетке
0 мен 1 арасында баға беріледі. Мәселен, Қазақстан 2019 жылғы рейтингте 0.825 көрсеткішпен 189 елдің ішінде 51-орында тұр. Ресей елімізден бір сатыға, Түркия екі сатыға төмен, ал Орталық Азиядағы өзге елдер 100-ден төменгі орындарға жайғасқан. Дамыған отыз елге енген Норвегия, Жапония, Оңтүстік Кореямен салыстырғанда бірден көзге түсетін деректер қауіпсіздікке байланысты екен. Мәселен, біздің елде адам өлтіру деңгейі 100 мың тұрғынға шаққанда 5,1-ді құрайды. Ал бұл көрсеткіш жоғарыда айтқан дамыған елдерде 0,6-дан аспайды. Адам әлеуетінің даму индексі бойынша 120-орында тұрған Қырғызстанның өзінде кісі өлтіру бізден екі есе төмен (2,2). Суицид бойынша да жағдай мәз емес. БҰҰ-ның 2016 жылы жариялаған мәліметіне сенсек, Қазақстанда 100 мың тұрғынға шаққанда 47,8 адам (оның
7,7-і – әйелдер, 40,1-і – ерлер) өз-өзіне қол жұмсаған. Бұл – Орталық Азиядағы ең жоғары көрсеткіш, көршілес елдерде бұл сан 20 адамнан аспайды. Бұл ретте елдегі қауіпсіздік саласының төмен деңгейі бізді өркениетті елдер тізімінде артқа тартып тұрғандай. Ал қауіпсіздік саласының халықтың әлеуметтік жағдайымен тікелей байланысты екені бесенеден белгілі. Кез келген қоғам тірі ағза секілді үйлесімде жұмыс істейтінін дамыған елдер мысалынан анық көруге болады. Жекелеген салалар емес, мемлекет тұтас дамығанда ғана озық 30 елдің бірі болу мақсаты орындалатыны анық.
Ал осы әлемге үлгі болып отырған өркениетті елдердің нендей ерекшелігі бар? Жетістікке жетудің қандай да бір тиімді тәсілі бар ма? Әдетте жаңа бағдарлама не жобаны жүзеге асырарда міндетті түрде шетелдік тәжірибені зерттейтініміз бар. Тура сол секілді дамыған елдердің тәжірибесін білу мақсатында сол мемлекеттерде тұратын отандастарымызды сөзге тартып көрген едік.
БҰҰ-ның есебі бойынша дүние жүзіндегі ең озық ел болып есептелетін Норвегияда өмір сүріп жатқан Ирма Егінбаева мемлекеттің мұнай мен газ өндірудегі жетістіктері ел экономикасының дамуына едәуір үлес қосқанын алға тартады.
– Норвегияда теңіз техникасы саласы қарыштап дамып кеткен. Солтүстік теңіз кенішіндегі табиғи ресурстарды өндіру үшін арнайы гравитациялық платформа құрылған. Бұл заманауи инженериядағы айрықша зерттеулердің бірі деуге болады. Яғни Норвегия жер қойнауындағы байлық қорын өнеркәсіптің дамуымен ғана емес, ғылым саласының ілгерілеуімен де ұштастыра білген, – дейді теңіз техникасы мен технологиясын зерттеуші И.Егінбаева.
Озық технологияны қолданатын алпауыт компаниялар да Норвегия экономикасын жоғары деңгейге көтергенін алға тартқан отандасымыз өзі қызмет ететін Jotun бояу шығаратын кәсіпорынды мысалға келтірді. XX ғасырдың басында құрылған компания өз жұмысында ғылыми зерттеу жұмыстарымен кеңінен айналысады екен. Нәтижесінде, теңіз кемелерін шіріп кетуден, үй қабырғалары мен зәулім ғимараттарды күн сәулесінен, түрлі ауа райынан қорғайтын, қоршаған ортаға қауіпсіз бояу өнімдері бүкіл әлемде жоғары сұранысқа ие болады. Ирманың айтуынша, елдегі өнеркәсіп ғылыми зерттеулер саласын да алға жетелейді.
Дамыған елдердің өнеркәсіп секторынан гөрі қызмет көрсету саласы әлдеқайда алда болуы керек десек, Норвегиядағыдай ірі өндіріс орындары өздігінен дамып жатқан ғылым саласының ілгерілеуіне себепкер болса, құба-құп. Отандасымыз да Қазақстандағы зерттеушілердің өндіріске, тәжірибеге кеңінен тартылғанын қалайтынын жеткізді. Ирма «елдегі ғылымды дамытудың басты жолы – қолданысқа енгізу» деген пікірде.
Өркениетті елде өмір сүріп жатқан халықтың өмір жасы да ұзақ болады. Мәселен, Қазақстандағы орташа өмір сүру ұзақтығы 72,9 жас болса, Норвегия халқы орта есеппен 82,4, жапондар – 84,6, оңтүстіккореялықтар – 83 жас өмір сүреді.
Отандасымыз норвег халқы спортқа жақын екенін айтады.
– Олардың дене шынықтыруға деген көзқарасы ерекше. Қыс болса үлкені мен кішісі шаңғы, коньки теуіп, демалыстарын таза ауада өткізеді. 3-4 жасар балдырғандардың көбі шаңғыны шебер меңгерген. Халық арасында «норвег сәбилері шаңғы киіп туады» деген әзіл әңгіме жиі айтылады,– дейді Ирма.
Өркениетті елдердің ұлттық ерекшеліктері мен құндылықтарын мемлекеттің даму жолында тиімді қолдана білген мысал аз емес. Мәселен, жоғарыда сөз еткен ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан болашағына сенім артып, бой түзеген, әлемдегі үшінші ірі экономика иесі Жапония – Батыс құндылықтарына жұтылмай, өз ерекшелігін айшықтай отырып, ауыз толтырып айтарлық жетістікке жеткен санаулы елдің бірі. Жапония туралы айтқанда, халықтың өзгеге ұқсамайтын өмір сүру философиясын айналып өту қиын. Кайдзен, икигай сынды бірден естігенде түсінуге қиын ұғымдар тұтас бір жұрттың өмір сүру жолын сипаттайды. Кайдзен – қазақша «жақсы жаққа өзгеру» дегенді білдіретін жүйе жетістікке бір күнде жетемін дегендердің ойын жоққа шығарады. Жапондық жүйе бойынша бір белесті бағындыру – бір күннің емес, жүйелі әрі күнделікті шағын әрекеттердің нәтижесі. Бүкіл әлем қызығатын «икигай» ұғымы – Абайша айтқанда «Сен де бір кірпіш дүниеге, Кетігін тап та, бар қалан!» дегенге саяды. Яғни мына өмірде бақытты болудың кілтін тауып, тепе-теңдікті сақтай білген адам өз «икигайын» тапты деуге болар. Одан бөлек, өзіңді өзгемен салыстырмауды үйрететін және өзге де жапон халқының философиясы күннен-күнге танымал болып келеді. Осы секілді ұлттық құндылықтарын брендке айналдырған Жапония үлгісі өркениетті ел атану үшін Батысқа еліктеудің қажеті жоқ екенін, керісінше өз сара жолыңды табу қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Ұлттық дәстүр, мәдениет пен бүгінгі заманның талабы – жаңа технология арасында өзіндік үйлесім тапқан елдердің үлкен жетістіктерге жеткеніне куәміз. Осы ретте соңғы жылдары мәдени экспорттың озық үлгісін көрсеткен Оңтүстік Кореяны айтпай кетпеске болмас. Корей киносы мен музыкасының осыншама танымал болуының сыры неде? «Корея толқыны» деген атауға ие болған құбылыс 1980 жылдан басталған. XXI ғасырда мәдениет пен туризмнің басты экспортшыларының біріне айналған тұста Оңтүстік Кореяның табысы да еселене түсті. Мәдениет индустриясын дамытуға мемлекеттің өзі қолдау білдіріп, шығармашыл топтарға түрлі субсидия беріп, жаңа бастамаларға қаржылай көмек көрсетіп отырған. Мәдени экспортты мемлекеттің басым бағыттарының біріне айналдырған мемлекет әлемді «жұмсақ күш» арқылы жаулауды мақсат еткендей.
Оңтүстік Кореяда оқып, елге оралған соң корей мәдени орталығында қызмет еткен отандасымыз Айжан Смағұл Оңтүстік Корея K-pop, K-drama бағыттарындағы жетістігінен кейін өзге салаларды да қолға ала бастағанын айтады.
– Қазір Оңтүстік Корея медицина, косметология және туризм салаларына көп көңіл бөле бастады. Сұраныс та жоғары екенін айта кету керек. Корей косметикасы Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде сатылады. Қазақстандағы корей мәдениет орталығында жұмыс істеген кезде музыка мен фильмдерінің әсерінен жастардың корей тілін үйренуге деген құлшынысын байқадым. Мектеп түлектері сол елдің жоғары оқу орындарына түсуге талпынады. Сонда оқып, жұмыс істегісі келетіндері де көп,– дейді Айжан.
Ел бейнесін әскери күш немесе экономикалық қуат арқылы қалыптастырудан гөрі мәдениет пен өнер, шығармашылық арқылы таныстырудың қаншалықты тиімді екенін байқауға болады. Бір жағынан, Қазақстанның қазіргі жағдайы осыған өте ұқсас секілді. Еліміз соңғы жылдары көршілес елдер арасында, ТМД аумағында шығармашылықтың отанына айналып үлгерді. Тек бұл – мемлекеттік бағдарлама аясында емес, интернет пен дарынды жастардың талпынысынан туған жетістік. Осыған дейін ресейлік өнімді тұтынып келген жастар енді отандық, қазақ тіліндегі контентке қызығушылықпен ден қоя бастады, тіпті өзге ел тұрғындарын арбап алатын деңгейге көтерілді. Оңтүстік Корея үлгісімен еліміздің дарынды жастары қазақ мәдениетін алыс-жақын шетелге экспорттай бастады деуге де болады.
Бабалар аңсаған өркениетті қоғамның іргетасы қазақ даласында әлдеқашан салынып, алғышарттары айқындалған. Жастардың ілім мен білім көкжиегі кеңіп, ғылымға деген ықыласы жыл санап артып келеді. Ыбырай Алтынсариннің кезінде «Өнер-білім бар жұрттар, Тастан сарай салғызды, Айшылық алыс жерлерден, Жылдам хабар алғызды...» деп сипаттаған қоғамы бүгінде ғылым мен технологияның қыр-сырын меңгеріп, адам баласы сенгісіз жетістіктерге жетті. Ұлы бабалардың аманатын арқалаған қазіргі ұрпақ Қазақстанды әлемнің ең озық елдерінің біріне айналдыратына шүбәсіз сену аздық етеді, бұл жолда әр адам өзін дамыту арқылы ортақ мұратқа титтей де болсын үлесін қоса алады. Ол үшін «өнер-білім бар жұрттардың» өнегесін жүзеге асырған абзал.
