Ірі қаралардың ішіндегі асылы
Бұл мәселеге кейінірек оралармыз, алдымен ұлттық бренд төңірегіндегі әңгімені тарқатсақ. Әдетте, Қазақстанның имиджін сыртқы нарықта танытатын отандық өнім туралы қаузағанда, ойға бірден қазба байлықтар келетіні мәлім. Шикізат ресурстары, оның ішінде мұнай, уран және тағы да басқа пайдалы қазбалар ұлттық экономиканың қозғаушы күші әрі еліміздің беделін белгілі бір деңгейде арттырып отырғаны сөзсіз. Десек те табиғи байлықтар түптің түбінде сарқылып бітетінін естен шығаруға тағы болмайды. Әлбетте, германиялық, жапониялық автоөнеркәсіп орындары немесе америкалық IT компаниялары сынды көлік пен тың технологиялар шығаруымыз екіталай. Бірақ та бұрыннан қалыптасып, халқымыздың оң жамбасына келетін кәсіп түрлері жоқ емес. Оның ішінде мал шаруашылығының орны бөлек. Айталық, қазақтың ақбас сиыры. XX ғасырдың 30-50-жылдары қазақ сиырын қалмақтың ірі қарасы мен ұлыбританиялық герефорд бұқасын будандастыру арқылы шығарылған бұл асыл тұқымды малға қазір сұраныс біртіндеп жоғарылап келеді. 1991 жылы Қазақстанда қазақ ақбас сиырының саны 1 млн 200 мыңды құраса, 2010 жылы оның тек 75 мыңы ғана қалған еді. Бүгінде қазақ ақбасының саны 430 мыңға жуықтап, оның ішінде асыл тұқымды малдың басы 315 мыңнан асыпты. Тұтастай алғанда, еліміздегі етті бағыттағы асыл тұқымды 740 мыңнан астам ірі қараның 60%-ға жуығын қазақ ақбас сиыры құрап отыр. Бұған осыдан 9 жыл бұрын құрылған қазақ ақбас сиырының республикалық палатасы әсер етті.
«2010 жылы сол кездегі Ауыл шаруашылығы министрі Асылжан Мамытбеков асыл тұқымды зауыттар мәртебесін алып тастап, оның орнына етті мал шаруашылығы саласындағы көшбасшы елдердің үлгісінде арнайы бағдарлама әзірлеп, «асыл тұқымды мал» ұғымы енгізілді. Осы арқылы асыл тұқымды мал шаруашылықтарының республикалық палаталары құрылып, оның ішінде біздің палатамыздың да жұмысы жолға қойылды. Бұрын министрліктің құзыретінде болған кейбір міндеттер жаңадан құрылған палаталардың басқаруына берілді», деді Қазақ ақбас сиыры республикалық палатасының атқарушы директоры Дәурен Матақбаев.
Қазір палатаның құрамында 350-ден астам мүше бар. Қазақстанда өсіріліп, бапталған Зеңгі баба тұқымының шетелдік етті бағыттағы ірі қарадан айырмашылығы сол, қыстың қытымыр аязы мен жаздың аптап ыстығына төзімді. Демек, жергілікті қатаң климатқа бейімделгенін аңғартады.
«Жергілікті ірі қара мен герефорд тұқымын будандастыру арқылы қазақ ақбас сиырының сапасы арта түсті. Мәселен, төл тұқымның салмағы мен еттілігі шетелдік асыл тұқымды малдан аспаса, кем түспейді. Бұған қоса, ол мал азығын талғамайды, сондай-ақ еліміздің табиғи-климаттық ерекшеліктеріне төзімді келеді. Қазақ ақбас сиырының артықшылығын автокөлік маркілерінің мысалы негізінде түсіндірсек, оны жапониялық көліктерге теңер едік. Неге десеңіз, Күншығыс елінің жылжымалы техникасы жанға жайлы, ұзақ уақытқа дейін жүруге қауқарлы. Жиі сынып, мазалай бермейді. Немістің көлігін барлығы алғысы келгенімен оның бөлшектері мен техникалық қызмет көрсету құны қымбат. Сондықтан қазақ ақбас сиырын ірі қаралардың ішіндегі «Тойота» десек артық болмас», деді Д.Матақбаев.
Тірі малдың экспортына кімдер қарсы?
Палата өкілдерінің айтуынша, қазақ ақбас сиырына көршілес Ресей, Қырғызстан, Өзбекстанмен бірге, Моңғолия елінен сұраныс артып, экспортқа шығаруға ұсыныстар түсіп жатыр. Бұл ретте осы жылдың басында тірі малдың сыртқы нарыққа сатылуына тыйым салынғанын айта кеткен орынды. Шектеу шаралары шаруаларға оңай болмайтындықтан Ауыл шаруашылығы министрлігі аталған шешімді жеңілдетіп, арнайы квотаның негізінде экспортқа рұқсат беруге дайын екендерін жеткізді. Алайда Қазақстан фермерлер одағы ведомствоның бұл шешімін құптамай отыр.
«Мемлекет басшысы агроөнеркәсіп кешенінің алдына еңбек өнімділігін және қайта өңделген ауыл шаруашылығы өнімінің экспортын 5 жыл ішінде кемінде 2,5 есеге ұлғайту міндетін қойғанымен, бұл орталық органдар тарапынан шешімін таппай отыр. Соның бір дәлелі ірі қара мен ұсақ малдың экспортына қатысты. Бұған дейін біздің тарапымыздан Қазақстан тірі малды экспорттайтын болса, ол ет өнімдері бағасының алыпсатарлық негізде өсуіне негіз болатыны айтылған еді. Экономикалық тұрғыдан мұның пайдасы аз. Ең алдымен, ет және ет өнімдерімен ішкі нарықты толықтай қамтып, өңдеу кәсіпорындарының жүктемесін арттыру қажет деп мәлімдегенбіз. Ауыл шаруашылығы министрлігі хабарлағандай, таяуда бұқалар мен қойды экспортқа шығаруға бөлінетін квота мөлшері анықталады. Осы орайда квота фермерлерге қалай бөлінеді немесе бұрынғыдай ірі шаруашылықтарға ғана беріле ме? Экспортқа арналған ірі қараның жынысын кім анықтап, қандай мекеме жауап береді деген сауал туындайды?», деді Қазақстан фермерлер одағы басқарма төрағасының орынбасары Ермек Абуов.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, академик Қыдырбай Аманжоловтың пікіріне сүйенсек, тауарлы және асыл тұқымды бұқаларды экспорттау іскер азаматтарға кәсібін тоқыратып алмауға септігін тигізеді.
«Асыл тұқымды және тауарлы мал басын көбейту көптеген фермердің негізгі кәсібі саналады. Олар шаруашылықтарға инвестиция салмас бұрын рентабельділік мәселесіне ерекше назар аударатынын айта кету керек. Оның ішінде несиеге алынған инвестицияны қайтару қанша уақыт алатыны маңызды. Фермерлер үшін тауарлы және асыл тұқымды бұқаларды экспорттау шаруаларының шатқаяқтамай тұруына жәрдемдеседі. Ішкі нарықта өнімділігі жоғары тауарлы және асыл тұқымды бұқаларға сұраныс әрдайым бола бермейтіндіктен, экспортқа тыйым салу азаматтарға инвестицияны болжамды және салыстырмалы қысқа мерзімде қайтару мүмкіндігінен айыратынын ескеру қажет. Сондай-ақ экспорттық шектеулер ет индустриясының дамуына, сол секілді тұтынушылық бағаның төмендеуіне оң әсер етеді деген қисынсыз. Біздің жағдайда экспорттық шектеуді енгізуден гөрі фермерлер және бордақылау алаңдары иелерімен кооперациялық шарт негізінде бордақылау алаңдары мен сою пункттерін, астық және жемшөп өндірушілердің өндірістік инфрақұрылымын субсидиялау қажет. Бұл инфрақұрылым сапасын жақсартып, сәйкесінше өндірістің өзіндік құнын төмендетуге әсер етеді. Сол секілді логистикалық тасымалды бөлшек сауда нүктелеріне дейін қадағалап отыру керек. Қосылған құнды тек делдалдар мен алыпсатарларға қатысты реттеу қажет. Бұл нақты өнім шығаратын фермерлерге зиянын тигізбеуі тиіс», деген ғалымның пікірі Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институтының фейсбуктегі парақшасында келтірілген.
Еттің бағасы арзандаған жоқ
Шаруалардың айтуынша, асыл тұқымды малға арналған субсидияны алу тәртібі үнемі өзгеріп отырады. Себебі жаңадан тағайындалатын министрге, вице-министрлерге немесе басқа да лауазымды тұлғаға субсидияны көңіліне жаққан салаға бағыттауға қиындық тудырмайды. Қолға тигеннің өзінде оны тек шенділермен жақсы қатынас орната білгендер ғана иеленетін көрінеді. Сондықтан да фермерлер субсидияның орнына 25-30 жылға арзан несие берілгені әлдеқайда тиімді болады деген ойда. Бұдан бөлек асыл тұқымды малды өсірумен айналысатындар тірі малдың экспортына қарсылық танытып отырғандардың артында белгілі бір мүдделі топ бар деп санайды.
«Менің ойымша, еліміздегі ірі ет өңдеушілер билік арқылы тірі малдың экспортына тыйым салуды көздеген сыңайлы. Олардың басты желеуі – тірі малдың сыртқы нарыққа сатылуы салдарынан ет өңдеуші кәсіпорындардың жүктемесі төмендеп кетті дегенді алға тартумен болды. Қош, сонымен шектеу енгізілді. Алайда кәсіпорындардың жүктемесі бұрынғыдай жартылай көлемде өзгеріссіз қалып, асыл тұқымды және коммерциялық мақсаттағы малдың бағасы төмендеп кетті. Ал еттің бағасы бір тиынға да арзандаған жоқ. Қазір шектеу алынып, малдың бағасы сәл көтерілді. Бұл жағымды жаңалық. Өйткені елімізде халықтың шамамен 40%-ы ауылда тұрады. Неге ауыл халқының табысы сәл арта бастаса, қолдағанның орнына керісінше кедергілер қоямыз?! Өңірдегі халық малды сату арқылы техниканы жаңартып, шаруашылығын дамытуға мүмкіндік алады. Тиісінше ауылдың әл-ауқаты артады. Міне, осыны түсінуіміз қажет», деді Қазақ ақбас сиыры республикалық палатасының атқарушы директоры.
Ауыл шаруашылығы министрлігі мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаментінің директоры Еркебұлан Ахметовтің айтуынша, бүгінде ведомство сауда мәселелері жөніндегі құзырлы органмен бірлесіп, арнайы ереже дайындап жатыр. Соған сәйкес, экспортқа рұқсат беретін квота бекітіліп, оны бөлу тәртібі белгіленеді.
«Квотаның негізгі көлемі тауар өндірушілердің өтінімдері негізінде анықталып, бірінші кезекте малды еліміздегі қайта өңдеу нысандарына өткізуге басымдық беріледі. Бұл талаптар сақталған жағдайда берілетін квота көлемі анықталады. Өтінімдерді тікелей жергілікті атқарушы органдар арқылы, сондай-ақ «Атамекен» ҰКП-ның өңірлік қызметтері арқылы беруге болады. Тұтастай алғанда, келіп түскен өтінімдердің негізінде және өндіріс пен тұтыну балансына сәйкес, квота көлемі анықталып отырады», деді Е.Ахметов.
Ауыл шаруашылығы министрлігі баспасөз қызметінің берген мәліметіне сүйенсек, былтыр қаңтар-желтоқсан аралығында еліміз 9,2 мың тонна сиыр етін экспорттаған. Атап айтқанда, ірі қараның еті Өзбекстан, Ресей, Беларусь, Қытай және Біріккен Араб Әмірліктеріне сатылыпты.
P.S. Қазір нарықтық экономиканың дәуірі жүріп тұрғаны белгілі. Десе де қазақстандық фермерлер айтқандай, заң жүзінде еркін экономикаға көшкенімізбен санамыз «кеңестік» жоспарлы экономикадан әлі де арылар емес. Шаруаның шатқаяқтап тұруының тағы бір себебі осында жатыр, дейді шаруалар.
