Бүгінде өңірдегі 405 мектеп ғимаратының жартысынан көбі жарты ғасыр бұрын салынған. Соның ішінде 1950-1990 жылдар аралығында салынған 255 мектеп, 1951 жылға дейін тұрғызылған 19 мектеп бар. Бұлардың басым көпшілігі ең алыс ауылдарда орналасқан ескі мектептер. Кезінде ата-әжелері білім алып, қазіргі уақытта немере-шөберелері оқып жатқан осы оқу орындарының көбі, бір қабатты, іші тар, кірпіштері көнеріп, тек қабырға-терезелері жаңартылғаны болмаса, жаңа заманның игілігі келмеген білім ошақтары. Олардың ішінде қамыс, саман, шикі кірпіштен тұрғызылған, іргетастары әбден шөккен 6 мектеп бар.
Биылғы жылдың есебінде облыста төрт апатты мектеп тіркелген. Олардың ең алдында Мұғалжар ауданының Құмжарған, Қобда ауданының Терісаққан, Әйтеке би ауданының Комсомол, Шалқар ауданының Бозой орта мектептері күрделі жөндеуді күтіп тұр. Өткен жылы Шалқар ауданындағы Бозой орта мектебінің қабырғалары жарылып, арасынан саңылау түскенде қыс ішінде осы мектептің мұғалімдері ең бірінші болып дабыл қақты. Өңірдегі ғасырға жуық тарихы бар ескі білім ошақтарының міз бақпай тұрғанына қарамастан, 1997 жылы ғана салынған Бозой мектебінің қабырғасының тесіліп жатқаны мүлде түсініксіз. Мектептің өте апатты жағдайға жеткені туралы тұрғындардан арыз түскен бойы жөндеу жұмыстары үшін өткен жылдың бюджетінен қаржы қарастырылып, жобалық-сметалық құжаттары дайындалып болғанда, жөндеу жұмыстарына жауапты мердігер жөндеуге жатпайды деп жұмыстан бас тартты. Іргетасынан бастап сөгіліп жатқан ғимаратты қанша жерден жөндеп-жамаса да, 500-ден астам оқушының өміріне қауіп төнетіндігі ашық айтылған соң 2 мыңға жуық тұрғыны бар шалғай елді мекенде жаңа мектеп салынатын болды. Шалқар ауданының ең шалғай нүктесіндегі ауылдың мұғалімдері мектеп төбесі құлап, балалардың үстін басып тастай ма деген қорқынышпен биылғы қысты өткерді.
Биылғы қаңтарда бекітілген 2020-2021 жылға арналған облыстық бюджетте 13 мектеп құрылысы қарастырылған. Оның қатарына «сақалды мектеп» жобалары да кірді. Бұл дегеніңіз, 2018 жылдан бері жыл сайын жоспарланып келе жатса да, салынбай қағаз күйінде қалған құрылыстар. Олардың қатарында Байғанин ауданындағы Жаңатаң, Бұлақтыкөл орта мектептері, Мұғалжар ауданындағы Құмжарған, Темір ауданындағы Шұбарши орта мектебі, Шалқар қаласындағы 320 орындық мектеп, Қарашоқат орта мектебі, Қарғалы ауданындағы Бадамша орта мектебі, Ақтөбе қаласындағы «Шилісай-1», Нұр-Ақтөбе тұрғын үй алабындағы №4 шағын аудандағы 1 мың орындық жаңа мектеп кірген. Өткен жылдың желтоқсанында Есеп комитеті Ақтөбе қаласындағы «Шилісай-1» және Нұр-Ақтөбе алабындағы жаңа шағын ауданда салынатын екі мектептің 2 млрд теңгеден астам қаржысына сұрау салып дабыл қақты. Мұнымен бірге Есеп комитеті Ақтөбе облыстық прокуратурасы бюджеттік бағдарламалардың орындалуына байланысты 70 қылмыстық істі жауып тастады деп дабыл қақты. Алайда осы кезге дейін облыстық прокуратураның Есеп комитетінің тексеру қорытындысына қандай жауап бергені белгісіз.
Биыл Ақтөбе облысында жалпы бюджеті 4,4 млрд теңгені құрайтын 13 мектептің құрылысы басталмақ. Оның ішінде типтік үлгіде жобаланған тоғыз мектеп бюджет қаржысымен салынса, қалған үшеуі жеке қаржының есебінен бой көтереді. Bi-Group компаниясы Мәртөк ауданы Кеңсахара елді мекенінде 100 орындық құрастырмалы-модульды мектеп құрылысын бастайды. Мұның бюджеті – 734 млн теңге.
Білім және ғылым министрлігі елімізде тұңғыш рет модульды құрастырмалы мектептер құрылысы басталатынын, оның жарқын үлгілерін Ресей, АҚШ, Финляндия, Әзербайжаннан көруге болатынын мәлімдеді. Бала саны 100-ден аспайтын мектептер үшін өте ыңғайлы құрастырмалы құрылыстың артықшылығы, қандай да бір елді мекен жабылар болса, модульды жинап алып, басқа елді мекенге көшіріп тез орнатуға болады. Қазақстанның қысы ызғарлы, азынаған желі көп қатаң климаттық жағдайында модульды мектеп құрылысы қалай болады деген күдік те жоқ емес. Қысқасы, биыл мектеп құрылысындағы жаңашылдық деп жарнамаланған модульды мектептердің бірі Ақтөбе облысында Мәртөк ауданының Кеңсахара елді мекенінде салынатыны анық болды. Мұнымен бір кезде Мұғалжар ауданы Ембі қаласында 660 млн теңгеге типтік үлгідегі 320 орындық мектеп құрылысы басталмақ. Облыстық мәслихат депутаттары Bi-Group жоспарлаған 100 орындық мектеп пен 320 орындық мектеп шығындарының айырмашылық себебін түсіндіруді сұрады. Bi-Group Кеңсахара мектебіне сапалы құрылыс материалдарын пайдаланып қана қоймай, мектеп ішін заманауи жабдықтаумен, құрастырмалы модульдық мектепті басқа мекенге көшіруге де ыңғайлылығымен түсіндіріп отыр. Қазіргі уақытта бала саны аз, көгілдір отынмен қамтамасыз етілмеген жырақтағы елді мекендер тұрғындарының жаппай көшіп кетпеуі үшін балалары оқитын жылы да шағын мектеп, сапалы және жылдамдығы жоғары Интернет байланысы керек.
Аймақтарда мектеп құрылыстарында ортақ өлшемдер сақтала бермейді. Мәселен, Білім және ғылым министрі бекіткен стандарттар бойынша типтік үлгідегі мектептің әр шаршы метріне 312 мың теңге жұмсалады. Алайда құрылыстарды жобалауда осы өлшемнің қаншалықты сақталатынын облыстық қаржы басқармасының басшысы Нұрлыбек Өнербаевтан сұрағанбыз. Оның айтуынша, мектеп құрылысында ортақ өлшем жоқ, әр мектеп әртүрлі бағаланады деп жауап берген. Дегенмен де, мектеп құрылысының әр шаршы метріне 312 мың теңге жұмсалуы тиіс деп БҒМ бекіткен нормативтің сақталмайтындығын 100 орындық мектеп бюджеті 420 орындық мектеп құрылысынан бірнеше есе асып түсуінен де көрінеді. Әлеуметтік нысандар құрылысына жауапты бюджеттік бағдарламалар операторлары салынатын нысанның жалпы ауданы мен оның әр шаршы метріне жұмсалған шығынды бюджет жобасында көрсетпейді.
Білім және ғылым министрлігі өткен жылы еліміз бойынша мектеп құрылысына бөлінген 87 млрд теңгенің 18,5 млрд-ы игерілмей қалғанын немесе басқа мақсаттарға жұмсалып кеткенін жариялады. Биыл елімізде мектептер құрылысына 97 млрд теңге бөлінді. Соның ішінде Ақтөбе облысында биыл 13 мектеп, 2022 жылы – 17, 2023 жылы –13, 2024 жылы – 3, 2025 жылы 4 мектеп салынатыны жоспарға енгізілді. Биылғы жылдың өзгешелігі, ендігі жерде мектеп құрылыстары тұрғылықты жердегі бала санына байланысты жоспарланып, қай жерге қандай мектеп салуды жергілікті әкімдіктер шешетін болды. Сонымен қатар барлық деңгейдегі депутаттар мектеп құрылыстарын бақылауда ұстамақ.
Оқушыларға обал болды
Ал 2021-2025 жылдарған арналған облыстық бюджеттің шығыс бөлігінің тең жартысын білім саласы құраса, бұл жерде де заң бұзушылықтар көп кездеседі. Nur Otan партиясы жанындағы Білім және ғылымды дамыту жөніндегі өңірлік қоғамдық кеңесінде білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету департаменті басшысы Бұлбұл Күзембаева облыстағы 86 мектепке жүргізген тексеріс қорытындысын жариялады. 2020 жылы жүргізілген тексерісте 207 заң бұзушылық анықталып, соның ішінде 171 заң бұзушылық тікелей оқу процесін ұйымдастыру мен 36-сы материалдық-техникалық базаның нашарлығын көрсетті. Көпшілігінде пәндік кабинеттер болмаған, мектеп шеберханалары, әскери дайындық кабинеті жасақталмаған, спорт залы, асхана жоқ, денсаулық ұйымымен шарт жасалмаған. 25 мектеп пен бір колледжде сабақ беретін пәніне біліктілігі сәйкес келмейтін 82 педагог анықталған. Республикада оқушылары халықаралық олимпиадаларда топ жарып, сапалы біліммен ерекшеленетін Ақтөбе облысы оқушыларының білім деңгейінің соңғы жылдары төмендеп кеткені туралы аз айтылып жүрген жоқ. Оқушылардың білім жетістіктерін бағалайтын PISA Халықаралық зерттеу 2019 жылы 4, 9, 11-сынып оқушылары арасында математика мен жаратылыстану пәндері бойынша жүргізген тест тапсырмалары негізінде Ақтөбе облысындағы мектеп оқушыларының білім деңгейінің төмендігін көрсетті. Атап айтқанда, 14 облыс пен Нұр-Сұлтан және Алматы қаласы мектептері бойынша Ақтөбе облысының мектеп оқушылары оқу сауаттылығынан 9-шы, математикадан 9-шы, жаратылыстанудан 11-орында тұр. Соның ішінде қала мектептері ауыл мектептеріне қарағанда математикадан төмен нәтиже көрсеткен. Білім сапасының нашарлау себебін педагогтер жаңартылған білім бағдарламасының енгізілуінен көреді. Оқушылар жаңа рейтингтік бағалауға да, жаңа оқу бағдарламасына да үйренісе алмай жатыр деген жауапты естідік. Ал шындық басқаша. Білім деңгейінің төмендеуі, әсіресе математика, физика, химия, жаратылыстану пәндері бойынша анық байқалды. Бұған кім кінәлі? Мұғалімдер мен оқушылардың жаңартылған білім бағдарламасына үйрене алмағандығы ма, мұғалімдердің білім деңгейлерінің төмендегені ме немесе мұғалімдерді жұмысқа қабылдаудағы жемқорлықтың салдары ма? Әлі күнге дейін өңірдегі 405 мектептің барлығын жылдамдығы жоғары Интернетпен қамтамасыз ете алмай отырғаны тағы бір шындық. Осындайда 700 миллионға 100 орындық мектеп салғанша, алыс ауылдарға жылдамдығы жоғары Интернет орнатпай ма деген ой келеді. Өйткені дарынды балаға сауатсыз мұғалімнен дәріс тыңдағаннан гөрі Интернеттегі сапалы курстардан өз бетінше оқыған әлдеқайда пайдалы.
Міне, кезекті оқу жылының аяқталуына да санаулы күндер қалды. Жаз бойы зерделейтін, зерттейтін тақырыптың негізі білім сапасын арттыру мәселесі болуы тиіс. Балалардың білім деңгейін көтеру үшін не істейміз? Биылғыдай репетиторлық орталықтарды жағалаймыз ба, әлде барлық айыпты пандемияға артып қана өз-өзімізді алдарқатуды жалғастыра береміз бе? Әлемде білім мен инновацияда түбегейлі төңкерістер болып жатқан елдер көшіне ілесу үшін не істеу керек? Оқу тоқсаны аяқталса да, осы мәселелер түбегейлі зерттеуді талап етеді. Өйткені білім саласына құйылған қаржының есебі көп болса да, қайтарымы аз болып тұр. Шындығы сол, білім саласына, соның ішінде Ақтөбе облысындағы жекеменшік мектептерге құйылған қаржының қайтарымын ешкім сұрап жатқан жоқ.
