– Жалпы, біз не жазып жүрміз, қай мәнерде, кім тұрғысында, құраған сөйлем баяндай ма, суреттей ме, талқылай ма, қайсында бейтараптылық көп, несінде пафос басым, фальш қайдан туады, арзан дүние қайтіп мәтін ішіне кіреді, жағдайдың шырқын, жағымды – жағымсыздың көркін, қалыптасқан қарым-қатынастың еркін, қақын бұзып, жан-жағын жайпап, сайыпқыран ердің бейнесіне күйе жағып, қаһарман образдың өміріне ойран салып, жалған сөйлеп, қорытындыға көлеңке түсіріп, тұнығын лайлап, кеңістігін жайлап, уақытында сайран құрып, іздеген ізгі ниетін ізімен жойып, өсірген жақсылық өскінін қынадай қырып, ой өрісінде опасыздар өріп жүреді, шынайылықтың тілеуін тілеп, адалға жақ, арамға қас боп өмір сүргенде... автор, жазушы жазып жатып оқырманға жолдаған уақиғаның, сорын қайнатты.
Уақиға – мағына тудырушы, қарым-қатынас құралы тіл – жеткізуші. Сөйлемнің реті – көркі емес, мағына шарты. Мәтін сөйлемдерден тұрады, сөйлем – сөздерден, сөз – таңбалардан. Бір таңба – бір әріп – бір дыбыс. Сосын, бір тәртіп. Демек бірнеше дыбыстың таңбалануы акустикалық образды құрайды, акустикалық образ түсінікті белгілейді.
Шығарма тақырыбын атауынан көреміз, бірақ автордың аты-жөні қаншалықты қажет, Чехов әңгіменің басы мен соңын қиып алу керек деген өсиет айтты, мен, керісінше, кіріспесі мен күрмеуін қалдырып, ортасын ойып алып тастау қажет дер едім.
Түсініксіздік табиғаты, сипаты қасақана не әдейі көрсетілуі тиіс емес, бірақ көмескі мәтін анық сөйлемнен артық.
Сөзде метафора ғана терең. Біржақты метафора жоқ. Метафора – сан қырлы. Әдебиет анықтамаға көнбейді, анықтамақ әрекеті – неғайбыл. Ол төл заңына ғана бағынады.
Ақылды ойдың ғұмырын шексіз мәтін, күңгірт мәні ғана ұзарта алады. Он сегіз мың ғаламда он сегіз мың өнер бар.
Өнердің ақиқаты қашанда – солқылдақ, он екі өрім қамшыдай, қай қырымен тисе де ащы.
Әлемтануда, тіпті, адамтануда, әдеби тілден гөрі әншейін тілдің (Ахмет Байтұрсынұлы) қарымы да, қабілеті де зор. Философияда мойындалған, ғылымда дәлелденген, ескі ақиқат, таңғалып қажеті бар ма екен.
Біз білмейтін шығармыз, білуіміз де, әсте, мүмкін емес. Әдебиет дегеніміз не, басына туған бір заманға да төтеп бере алмады, жұрт кітап оқуын доғарып еді, қаламгердің тоз-тозы шықты, бірақ сонда да, көмектесіп әлекпіз, қолдауға тырысамыз, құрметіміз айғақ, құшағымыз ашық, алайда сұрағымыз көп, біз оны қалай түсініп жүрміз.
Әлде, әдебиет адамның өзі ме, жоқ, қоғамдық қатынастардың айнасы ма, мүмкін, салдары шығар, дәлірек, себебі ме.
Расында, біз әдебиеттің не екенін білмей жазамыз. Біліп жазу да шарт емес. Әрі жаза алмай жүргеніміз білмегендіктен емес, қоғамның көңілі суыды, оқырман кітаптан алыстады, ажырады, енді – танымайды.
Бейтаныс оқырман, біз енді сені мазаламаймыз, жазбауымыз да мүмкін, бұрын жазған рақат еді, қазір жазбаған да бақыт, ешкімге тәуелді емессің, көзімізді сатып, көмек іздеп жүрмейміз, өнерді айтып өрекпігенді де тоқтатамыз, біз, жазушы қауым, тарихқа кеттік, бұ жақтағы тарихты біз жазып болдық, енді о жақтағы тарих қызықтырады, бірақ қай жолмен, қандай соқпақпен өтпекпіз, «қалай туғанымыз есімізде жоқ, қалай өлетініміз тағы белгісіз» (Герман Мелвилл, Александр Солженицын), «өлім тәжірибесі» кімде бар (Альбер Камю), пенде баласы өлімнен қаймықпайды, бейбақ өмірді қимайды, ойдан шаршадық, шығармашылық мехнаттан қажыдық, заттай тоздық, айтпақшы, өнер қазаны қабылдамағанымен, ажалды мойындамағанымен, табиғатын түсінбегенімен ұлы (Осип Мандельштам).
Мені қазіргі уақыт қалыптасып отырған жағдайлар жазудан да қатты ойландырады, үрейлендіреді, мазалайды.
Көне Мысырда атақты адамның абырой-беделін түсіру мақсатында қойылған ескерткішіне жасаған қателіктерін тізіп жазып қояды екен, тақтаға түскен бұл жазулар бүгінгі заманға дейін жетті, ол бейбақтар енді біздің алдымызда да масқара болды.
– «Оқырман кітаптан алыстады» деген алаңыңыз, әрине, орынды. Дегенмен, жас ұрпаққа, жақсы күндерге сенейік.
