Көнеліктерді оятқан «Көкіл»

Тереңіне үңілген адамға қа­зақ­тың күрделі күйлері жай ғана ырғаққа құрылған сылдыр саз емес, ықылым заманнан келешекке кетер керемет баян, құнары бұзылмас құндылық екенін біз әрқашан мақтанышпен айтуымыз керек.

Түсінгенге қарағай қобыздан төгілген қайнар-қайнар күйлер, қызыл арша домбыраның шана­ғынан шартарапқа тараған асқақ әндер бағзыны бүгінге жалғап, тарихи сабақтастықты үзбей келе жатқан біздің рухани ішкі тіре­гіміз екені даусыз.

Қарапайым ғана Қазтуған жы­­раудың «Алаң да алаң, алаң жұртын» тыңдап көрелікші. Кө­не түркілік сарыннан Алаш баласының арқасын қоздырар, аруағын шақыртар айбатты рух есіп, балпаң асып шыға келесің! Әрине, бұл жерде ақынның бұ­рындап бастап, көксерек найзасы көктегі бұлтты сыпырар дуалы сөз­дері шығарманың осынша­лық қуатын арттырып тұрғаны даусыз. Дегенмен қатпар-қат­пар та­рихтың қойнауынан қа­зылып алынған осынау саф дү­ниенің сарайын ашқан ұлы саздың да ерекше сыры барын ұмытпауымыз керек.

Бұл көне жосықты, яғни бағ­зы жырлардың қуатын көне күй­дің сиқырымен сәйкестендіру арғы тарихтан бертінге Алаштың ауыз­ша тарихы – Ақаңдардың, Ақселеу Сейдімбектің сабақтас­тыруымен жеткенін білеміз.

Оны дабысы бөлек, шабысы тұйғын Жәнібек Кәрменовтердің репертуарына қосу, сол арқылы бүкіл қазақтың қан тамырында­ғы ұлттық рухқа жан бітіру – на­ғыз рухани жаңғырудың түп қай­нарындай еді. Ал енді сол аманат алтын арқауды келешекке кемелдендіріп ұзатқан өнерпаз ретінде біз Бекболат Тілеуханды атар едік.

Байырғы тарихты байы­тып болашақ зердесіне сіңіру­де Бек­болат қобызының, домбыра­сы­­ның арқалар жүгі ауыр да жа­­­уапты жүк еді. Бір ғана Ақ­там­­­бердінің «Күлдір-күлдір кісі­не­ген» атайы жыры Сүгірдің «Ың­­ғай­төкпесімен» ырғақтаса, бар­­­лық хандық дәуір әдебиетінің ал­тын қазыналы рухын оятты.

Сол дәстүрлі өнерді дәріп­теу­ші Бекболат бір сұхбатында жазушы Әбіш ағасына жолы­ғып қалғанын әңгімелеп ке­ліп: «Анау Ақтамбердіден бері қарай тоқтап қалдыңдар. Қазту­ған қайда? Доспамбет неге дәріп­тел­мейді солай? Шалкиізді неге шал­қытпайсыңдар?» дегенін айтады. Оның алдында ма екен, бәлкім, кейін жазушы Мұхтар Мағауин Б.Тілеуханның тыңнан түрен сал­ған таңғажайып кеші туралы «Ға­сыр концерті» деп мақала жа­зыпты.

Қос классиктің қолпашы өзі де буырқанып тұрған Бекболат­ты «Ыңғайтөкпенің» ығында қа­л­-
дырып қойдырмайтындай еді. Сәтті симбиоз кейін қалғып кет­­кен Қазтуған жырын оят­қан Қа­занғаптың «Көкілі» болады. Оны оятушы һәм орындаушы Ұлы даланың ұранындай отты жырдың тарихын былай деп еске алады.

«Сәдуақас Балмағамбетов дейтін ағам болды. Ескінің көзі, Қазанғаптың дәстүрін жалғаушы шын өнер иесі еді. Сабақ берісі де бөлек. Нотаға шұқшиып отырмайды, күйді үсті-үстіне тартып-тартып кетіп қалады. Сол күй­дің лебімен жүріп ынтығың өзі оянады. Еміндіріп тартады, қы­зықтырып үйретеді. Сондай күн­дердің бірінде есімнен еш­қа­шан кетпейтіндей етіп көкейге түс­кен «Көкілді» тартты. Ол кісі дом­быра тартқанда күй қайда, күй­ші қайда, екеуі тұтас әлемге айналып санаңды сазға орай­ды». Сол «Көкіл» булығып тұрған кө­кей­ге әбден түскен әлдебір кү­ні Қаз­туғанның жырына жата кетіпті.

Жиырмасыншы ғасырдың жы­лауық сарыны шынымен де шамырқанған рухты Шалкиіздің та­биғатын аша алмайтыны сияқ­ты, ескі жырларды көне күй­лермен қабыстырғанда ғана тарихқа тіл бітеді екен. Заман­да­ры ғана емес, жанрлары да жақын болғандықтан болар, көзіміз жеткендей көне көмбені «Көкіл» ғана ашып отыр.

Айтпағымыз, бабадан балаға мирас асыл қазыналарымызды, әсіресе ескі жырларымызды осын­дай көне күйлерге телу ар­қылы телегей-теңіз саз бен сөз ұлттық жадымызды жаңғыртып, та­ри­хи санамызды тағы бірнеше ғасыр­ға тереңдете түсер едік-ау!