Өңірде мал басы баршылық. Айталық, биыл жайлауға 212 мың бас төңірегінде түлік төресі шықты. Облыстағы ауыл шаруашылығы мамандарының есеп-қисабына қарағанда, былтырғы жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда аздаған өсім бар. Қысы-жазы өз аяғымен күн көретіндіктен өзіндік құны арзан болып есептелетін жылқы етінің қымбаттау сыры неде?
Алдымен облыс орталығындағы мал базарын жағаладық. Қоңыр күзде, қыстың басында семіртіліп, осында жеткізілетін жылқының қарасы мол еді. Қазір жылан жалағандай. Қабын қолтығына қыстырған аларман анталап жүр. Бүтін бір базарда ту биенің жарты еті ғана бар екен. Сатарман жарты етке 400 мың теңге сұрап тұр. Табақ көтеретін екі елі қазысы бар, қыртысы да тәп-тәуір болғанымен түсі сарғыш. Әдетте кәрі малдың еті сап-сары болады. Алушылар осыдан сескенетін болуы керек, беттей алмай-ақ тұр. Ал сатарман болса жас малдың еті екендігін дәлелдеп әлек.
– Арнайы семіртілмеген жылқы, жас мал. Көк шөп жегеннен кейін еті осылай сарғайып кетеді, – дейді ол, – сарылығы болмаса дәмді.
Жіліктеп бұзылмай жатқан еттің дәмін қайдан біле қойды екен деген де күдік ілінді көңілге. Алыпсатарлардың малды бұтарлап сойғаннан кейін бар мүшесіндегі жалбыраған жерін бой-бойымен сылып алып тастайтыны рас болғаны-ау, сірә. Алушының да өкпесі қара қазандай болатын жері осы. Етті келілеп таразыға салып сатпағаннан кейін қасапшының пышағы батыңқырап та кететін тұсы аз емес.
Ал орталық базардағы баға күйіп тұр. Біздің бағамдауымызда шама жетсе, сирақтап алған дұрыс. Табақ еттің бағасы біршама қымбаттау шығатын сыңайлы. Бір табағыңыз, бар мүшесін толайым, түгел салғанда 40 мың теңгеге таяу. Ірі малдан 24 табақ ет шығады десек, жылқының құны сонда миллионға таяп қалады екен.
– Біз мына айналуға келмейтін орынды жалға алғанымыз үшін айына жүз мың теңге көлемінде ақы төлейміз, дейді сатушы Жібек Шымырбаева. – Еттің қымбат болу себебі біріншіден, ауылдық жерден семіртілген мал табылмайды. Өткен қыстан жылқы малы жүдеп шықты. Оның арғы жылы да жұт болмағанымен, ақ қар, көк мұзда көп бие құлын тастады. Тай-жабағы азайған соң, семіртіп отырған жылқы да аз. Малсақ қауым аналық малын тақа бір мұқтаждық қыспаса, сата қоймайды ғой.
Бір күнде қырық құбылып тұрған баға туралы бағамдағанымызда, ұққанымыз – мал иесінің базарға бас сұға алмайтындығы. Себеп, бұрын ет базарында халықпен етене жақын жұмыс істеген ветеринарлық қызмет басқа жерге көшіріліпті. Анықтама алу қиямет-қайым. Мал иесінің ауылдық кеңестен әкелген анықтамасынан шикілік шығып жатады. Қайтадан шабылуы керек. Ал күн ыстық. Әкелген ет сүт пісірім уақытта қызып кетуі әбден мүмкін.
– Таяуда Ортақ ауылынан бір танысым тоқты әкеліпті. Базар бағасымен 40 мың теңгенің еті. Аудан орталығы – Зерендіге анықтама қағаз әкелу үшін екі барып келді, – дейді ет сатушы Самал Баржақсина. – Ақыры шаршаған соң анықтамасыз сатамын деп айыпты болып қалды. Айыппұлы – 60 мың теңге. Осыдан кейін ауылдағы ағайын «көрмегенім базар болсын!» демей ме?!
Демек, еттің бағасын сәл де болса түсіру үшін алдымен мал сүмесімен күн көріп отырған ауылдағы ағайынның базарға кедергісіз келуіне жол ашу керек. Ол үшін ветеринарлық қызмет бұрынғыша базардың өзінде болғаны ләзім. Екіншіден, қағазбастылық тосқауылды азайтса. Әрине, тазалық пен тәртіптің болғаны жөн. Ең бастысы, ұрланған мал өтпей, таза, сапалы ет сатылса болды емес пе? Сонда ғана нақты мал иесінің ырыздығы арта түседі. Базарға кіріп баққан ақ адал малын бұлдап сата алмағаннан кейін мал иелері алыпсатарларға әлі күнге дейін жем болып жүр.
Ендігі бір сойылдай мәселе – мал азығының қымбаттығы. Қазір арпа-сұлыны былай қойғанда, астық қалдығының бір тоннасы 60 мың теңге төңірегінде. Астық қалдығымен жазда жылқы семірту мүмкін емес. Ал таза арпа қасқалдақтың қанындай тапшы. Осы орайда, жеткілікті мал азығын өздері күні бұрын дайындап алатын кооперативтер ұйымдастырса оң болар еді. Бұл мәселе бізге дейін де талай көтерілген болатын. Бірақ жергілікті билік көңіл бөлетін емес. Мал иесі сататын малын көтерме бағамен кооперативтерге тапсырса, бар машақаттан біржола құтылады. Қазіргідей қалтасы көтере бермейтін қымбат жемшөпті іздеп, өзінің төлінен баққан түлігіне анықтама дайындап әуреге түспес еді. Есесіне, жұрт үстінен күн көрген алыпсатарлардың жолы кесіліп, тиісінше салық төленеді.
– Жылқы бағу да оңай емес, – дейді Зеренді ауданындағы шаруа қожалығының басшысы Құлан Болатов. – Ең алдымен жайылымдық жер жоқтың қасы. Біздің ауыл дәл күре жолдың бойында орналасқан. Төрт аяқты мал емес пе, кейде жолға да шығып кетеді. Шабындық жер де алыста. Өткен қыста жылқыда шығын көп болды. Оның орнын толтыру бір уайым. Жылқы жілігіне май жинайтын жаз айларында қамап бағамыз. Егінге түсіп кетпеуі үшін. Қамап баққан мал қоң жинай ма? Қысқа күйсіз түскен тай-жабағы көктемге әзер жетеді. Негізі мен ауылда тұрғандықтан, мал бағасының өскенін құптаймын. Ауыл тұрғындарының ақ адал еңбегінің нәтижесі ғой.
Малсақ қауымның айтуына қарағанда, еңбекке деген енжарлық үдеп тұрған кезде қарына құтты құрық ілетін жылқышы табу бір қиямет екен. Қазір ауылдағы ағайын жылқышыға әр бас үшін шамамен екі мың теңге төлейді. Табында жүз жылқы болды деген күннің өзінде еңбекақы айына 200 мың теңгеден айналмай ма? Бірақ соның өзінде де ұмтылып тұрған адам аз. Кісі табылмайтынына көздері жеткен соң жылқышының даусы үстем. Мал иесімен келісімшарт жасалмайды. Шарт жасалмаған соң, жоғалса, өлсе құнын төлемейді.
– Қазір тепсе, темір үзетін жігіттер жұмыс жоқ деген жалған сылтауды желеу етіп, босқа жүр, дейді ел ағасы Есенбай Кереев. – Ауылдан көшкен кезімде төрт биемді жылқышыға тапсырып кетіп едім. Еңбекақысын уақытында төлеймін. Көктемде екі тайым арам өліп қалды. Жылқышыда жауапкершілік жоқ. Егер күні бұрын «жылқың ауырып тұр» деп хабар берсе, қолға ұстар едік. Енді амал бар ма?!
Мал тұқымының азып кетуі де ел ішінде қаны шығып тұрған тақырыпқа айналған. Өздері мал сүмесімен күн көріп отырса да, ауылдағы ағайын орталарынан қаржы жинап айғыр жаңарта алмайды. Сол себепті құнан тайдай, тай жабағыдай болып тұрқы кішірейіп, азып кетті. Төрт түліктің төресі ойпаңға салсаң, таудай болып теңкиіп тұруы үшін ауызбірлік керек екен. Қазір үйірге түсетін жақсы айғырлардың құны миллион теңгенің төңірегінде. Өкінішке қарай, берекені молайтар бірлік жетіспей жатыр. Дегенмен, көзге қораш көрінетін жылқы бағасы аспандап тұр.
Базардағы сұранысқа ие азық-түліктің қымбаттауымен бірге ата малы – жылқы етінің бағасының аспандап кетуі жамағаттың жанына батып тұр.
Ақмола облысы
