Қаратаудағы қазына қараусыз жатыр

Ванадий мен вандалдар

«Дарбазаға іліктік, біз діттеген Сауысқандыққа да сәл қалды», деді жолбасшымыз, аудандық «Өскен өңір» газетінің бас редакторы Нұрболат Пірімбет. Үнемі ізденіп жүретін Нұрболаттың өңір тарихы туралы әңгімесін тыңдай отырып, сыртқа көз салдым. Қаратаудың баурайы біртүрлі құлазып тұр, көктемде қылтиып шыққан көк аз күнде қап-қара болып күйіп кетіпті. Биыл тау өзендері де жылдағы арынынан жаңылған. Кейбірі құрғап қалса, кейбір арнадан жылтыраған жылға ғана көрінеді.

Мыңдаған жылдар мызғымай тұрған Қаратаудың қойнауы – қа­зына, әр тасы тарих. Осыдан 17 жыл бұрын тарих ғылымдарының док­торы, белгілі археолог Ма­дияр Елеуов бастаған археоло­гиялық зерттеулер барысында таудың Шиелі ауданы аумағы тұ­сындағы Сауысқандық шат­қалынан бағзы бабаларымыз тасқа қашап жазған жазбалар табылды. Ғылыми айналымға «Са­уысқандық петроглиф» деген атаумен енген аумақ архео­лог Зейнолла Самашевтің жетек­шілігімен зерттелді. Көне заман кө­ріністерін бүгінгі жеткізген тарихи-мәдени ескерткіштер кешенінің аумағы 500 гектар төңірегінде. Ғалымдар пікірінше, тас және қола дәуірінен, одан кейінгі кезеңдерден де сыр шер­тетін, 8-10 мың сюжетті құрайтын петроглиф тарихи маңызы жа­ғынан әйгілі Таңбалы тастан бір мысқал да кем түспей-
ді.

Сауысқандық жартастарын­дағы бейнелер арасында байырғы тайпалардың дүниетанымы мен діни сенімдерінің ізі сақ­талып тұр. Тасқа қашалған дала га­лереясындағы бейнелер адам мен табиғат арасындағы байла­ныстың тым ежелгі суреттерін көз алдыңызға әкеледі.

Көп жағ­дайларда бастарына аң неме­се құс іспеттес маска киіп, мал терісін жамылған бейне­лер қо­ла дәуіріндегі діни нанымның ерекшеліктерін және оның кей­бір ғұрыптық тұстарын көр­сетеді. Зейнолла Самашев, Мадияр Елеуов, Сағымбай Мұрға­баев жаз­ған «Сауысқандық петро­глиф­тері» атты монографиялық еңбек Қа­ратау қойнауындағы қазынаның тарихи маңызын тереңдете аша түседі.

Бізді тарихи орынға бастап келген жергілікті азаматтар қа­та­рындағы аудандық тарихи-өлкетану музейінің ғылыми қыз­­­меткері Бекболат Әбуов ға­лымдар пайымынша тастағы бей­нелердің «жасы» біздің за­манымызға дейінгі екінші мың­жылдықтан бас­талатынын айтады.

Сөз басы ванадий мен вандалдардан басталып еді ғой. Енді соған тоқтала кетейік. Са­уыс­қандықтың дәл іргесінде ва­надий өңдейтін зауыт бар. Кеншілер жасаған әр жарылыс қатпарлы тақтатастағы жікті те­реңдетіп ке­тетін еді. Осыдан 7 жыл бұ­рын археолог ғалымдар зауыт басшылығымен кездесіп, жару ай­мағын алыстау белгілеуді өті­ніпті. Тастағы бейненің тарих үшін маңызын түсінген кеншілер мамандар өтінішін аяқсыз қал­дырмағаны қуантты бізді. Ал тас бетін шимайлап, өзінің есімін ше­кіп жазған вандалдар туралы әңігіме бөлек. Бұл 2013 жылдан бас­тап мемлекеттік қорғау тізбесіне алынған аумақтағы бас­ты мәселе болып тұр.

 Шатқалға кіре берісте мем­лекеттік қорғауға алынғаны жайлы тақта орнатылған. Бірақ оның бақша шетіндегі қарақшыдай да қауқары жоқ.

–       Бұл сан мәрте айтылса да, бір шешімі табылмаған мәселе болып тұр, – дейді Бекболат Әбуов. – Мыңдаған жылдан бері бедері кетпей тұрған тас бетін айналасы 10-15 жылдың ішінде ту-талақай қылдық. Ендігі бір амал, аумақтың қорғалуын осы жерден табыс тауып отырған кеншілерге міндеттеу. Қалай болғанда да қа­дым заманның қолтаңбасын құр­тып алмауымыз керек. Бұл бай­­лықтан айырылу келешек ұр­пақ­тың алдында кешірілмес қылмыс жасағанмен тең.

Жабайы туризмді жөнге салу керек

Облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы Мира Рақымжанова мемлекет қорғауына алынған Са­уысқандықты сақтап қалу қар­жыға келіп тірелетінін айтады.

– Шатқалдағы тастарға рес­та­вра­ция жасау үшін ғалым­дар­дың сараптамасы қажет. Шет­елде мұндай орындар көздің қара­шығындай сақталатынын білесіздер. Біз әлі ондай үр­діс­ке жете қойған жоқпыз, тарихи ны­сан­ның маңызын тү­сінбегендер петроглифтер бет­теріне аттарын жа­зып, бүл­діріп кетіп жатыр. Осын­дай оқиғаның алдын алу үшін арнайы штат бөлуді жос­парлап отырмыз. Одан бөлек, осындай бірнеше тарихи орындар­ды біріктіріп, қорық музейлер ашсақ, құнды қа­зынаның талан-таражға түсуі тоқтайтын еді. Біз осыған дейін облыстың батыс аудандарындағы бірнеше ескерткішті осылай сақ­тап қалу жөнінде салалық минис­трлікке ұсыныс бергенбіз, – дейді басқарма басшысы.

Қорқыт ата атындағы Қы­зыл­орда университеті «Археология және этнография» ҒЗИ жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты Әзілхан Тәжекеевпен сөйлесіп отырмыз. Археолог ең алдымен Сауысқандыққа туристер қашан және қайдан келетініне мониторинг жасалуы керектігін айтады. Шат­қалға келгендер кідіріп барып өтетін бекет пен ақпараттық тақта ор­натқан жөн.

– Соңғы 15 жыл бедерінде ежелгі Жанкентті зерттеп келе жатырмыз. Жақын ауыл­да­ғылар бұрын сырттан келген қонақ­тар­ды осы ежелгі қала орнында дастарқан жайып күтіп, арақ-шарап ішіп думандатып қайтады екен. Шаһар қоршалып, басына ақпараттық тақта орнатылғаннан кейін кие, аруақты сыйлайтын ағайындар жаңағы ерсі әдеттерін сап тыйды. Сауысқандықтың басына да осындай қамқорлық керек. Сосын бұл жерге турис­тер негізінен тек жазда ғана ке­леді. Осы үш айда «Тапқан қар­жың өзіңдікі, тек ие болып отыр» деп туристік фирмалардың бірін мін­деттеуге болады ғой. Қо­рық мұражай жайлы да бастама тиім­ді болар еді. Мына тұрған Түр­кістан об­лысында осындай мұ­ражайдың үшеуі бар. Біз әлі біреуіне қол жеткізе алмай келеміз, – дейді ғалым.

Қалай болғанда қор­ғауды тездетіп қолға алмасақ, мың­даған жылдық мұрадан айы­­рылып қалғалы тұрмыз. Ма­мандардың ай­туынша петро­глифтер бетіне түскен жазу­ды өшіруге болады. Соған тез кіріс­песек, бастауын қо­ла за­ма­нынан алатын баға жетпес құндылықты кола ішкен дәуір жас­­тары жермен-жексен ететін түрі бар.

Әзілхан Әуезханұлы ванда­лизмнің алдын алу бағытындағы на­сихат жұмыстарына имамдарды да жұмылдыру керектігін айтады. Дін өкілдері адам ныс­пысы тек ол өлгеннен кейін ба­сына қойылатын көктасына қашалып жазылатынын ескерсе, еріккеннен тас егеп, есімін елдің есіне салғысы келіп тұратын есерлер азаяр ма еді?

ҚЫЗЫЛОРДА