Ел Президентінің тапсырмасымен Жер комиссиясы құрылып, таласқа толы тартыстан, қызу талқылаулардан кейін сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған маңызды, нақты ұсыныстар жасалды. Ондай ұсыныстардың саны жүзден асады. Осылайша маңызды нормалардың басым көпшілігі заңда көрініс тапты. Әрине, осы өзгерістерге қарсы тарап та болды. Алайда Қасым-Жомарт Тоқаевтың шетелдіктерге жер сатуға тыйым салу және жер қатынастарында туындаған мәселелерді шешу туралы батыл шешімдерінің, қайратты қадамдарының пәрменімен осы заң қабылданды. Отандастарымыз жақсы білетіндей, жер мәселесі резонансқа толы еді. Соған қарамастан, қоғам Мемлекет басшысын қолдады.
Заңдағы негізгі өзгерістер мен толықтырулар: қазақстандықтар мен Қазақстанның заңды тұлғаларына 49 жылға дейінгі мерзімге ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жалға беру құқығын беруді, жалға беру мерзімі өткеннен кейін жаңа мерзімге ұзартуды, сондай-ақ мемлекеттен сатып алмай, жер пайдаланушылар арасында ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жалға алу құқығын иеліктен шығаруды көздейді. Бұл ретте жерді пайдалану мерзімі – кемінде бес жыл. Сондай-ақ жер қатынастары жөніндегі органдарды хабардар ету – міндетті шарт болып саналады. Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жер ресурстарын басқару жөніндегі комитетіне жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау функциялары әкімдіктерден қайтып алынды. Халықтың қажеттілігін өтеу мақсатында жергілікті жағдайларды ескере отырып, жайылымдарды басқару жоспарына сәйкес, қажетті жайылым жерлердің шекаралары анықталады.
Барлық өркениетті елдер секілді, ауыл шаруашылығы мақсатындағы қолжетімді жер учаскелері туралы ақпарат мемлекеттік жер кадастрының интернет ресурсында ашық орналастырылады. Ақпаратты жасыру халықтың сенімсіздігі мен наразылығын туғызып келген еді. Енді бұдан былай мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінде меншік иесі/жер пайдаланушы бағанында жер учаскесі иесінің аты-жөні немесе заңды тұлғаның БСН-і көрсетіледі.
Қазақстандықтарға ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке беру туралы мораторий 2026 жылғы 31 желтоқсанға дейін ұзартылды. Сонымен қатар аталған заң сыбайлас жемқорлық мәселесіне қатысты құқық бұзушылықтарды жасауға мүмкіндік беретін көптеген олқылықтардың алдын алды. Мәселен, шаруа қожалығына арналған жердің нысаналы мақсатын өзгертіп, оны бағбандыққа немесе саяжай құрылысына икемдеуге тыйым салынды. Бұған дейін осы салада көп заң бұзушылық жасалып келген еді. Яғни шаруа қожалығына арналған жер учаскелерін көгалдандыру және саяжай құрылысына өзгерту деген сылтаумен ондай учаскелер ауыл шаруашылығы айналымынан шығарылып келген болатын. Мұндай ауыл шаруашылығы жерлерінің көлеңкелі айналымы миллиардтаған теңгеге бағаланады.
Мемлекеттік жер инспекторлары аудан немесе қала әкімдерінің қас-қабағына қарамайтын бұрынғы жер инспекциясы жүйесіне ораламыз. Бұл – сыбайлас жемқорлыққа қарсы қадам. Космомониторинг енгізіледі және ауыл шаруашылығы жерлерінің игерілгені немесе игерілмегенін осы космомониторингтің қорытындысы айқындайды. Барлығы нақты әрі объективті болмақ. Осылайша мақсатына сай пайдаланылмаған орасан зор аумақты қамтып жатқан ауыл шаруашылығы жерлері қайтарылатын болады.
Алдағы уақытта «Цифрландыру туралы» Заң қабылданатыны анық. Онда жер учаскелерін берудің электронды тәртібі, электронды конкурстар, электронды құжат айналымына көшу жұмыстары реттеледі. Барлық жер-кадастрлық істер, мәліметтер, ақпараттар жер қатынастары бойынша рәсімдер цифрландырылады. Тиісінше, кез келген цифрландыру сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға бастайды.
Ел Президенті қол қойған жер қатынастарындағы өзгерістер туралы заң жалға алынған ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді экономикалық айналымға тартуға, жергілікті халықтың жайылымдық жерлерге қатысты қажеттілігін өтеуге, ауыл шаруашылығы жерлерінің нысаналы мақсатын өзгертуге және жердің пайдаланылуы мен қорғалуын бақылауға қойылатын талаптарды күшейтуге, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері бойынша ақпараттың ашықтығына қол жеткізуге жеткілікті мүмкіндік беріп, оң әлеуметтік-экономикалық серпін береді деп күтіледі. Осының барлығы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың ашықтыққа, шынайылыққа бағытталған «әділ қоғам және тиімді мемлекет» құру саясатының, халыққа қажет реформаларды жүргізуге мүмкіндік берген «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасының арқасында мүмкін болып отыр.
Марат БӘШІМОВ,
заңгер, Еуропалық құқық және адам құқықтары институтының директоры
