Эпикалық театр: Сана белсенділігі

Шуды бастап жіберді де, шымылдығын жауып тастады: театр маусымы бітті. Үнсіз қалдық. Бір-бірімізге қарадық. Енді күзді күтеміз. Қара суық күзден гөрі жайма-шуақ жаз жақсы еді.

Көкейдегі көп сұрақ көкі­рек­те кетті. Қашанда кедергі­лермен күресіп жүретін не­міс ав­торы бұл жолы да бөгеттер­ден құтыла алмады. Бірақ Сартр айтпақшы, еркіндікті шек­теу мүмкін емес, себебі санаға кісен салынбайды. Азат ойдың аңғары да анық шын­дық.

Брехт жайлы көп жазылды. Біз өз пікірімізді көз­қарасқа ай­налмай тұрып жария еткіміз келеді.

Әуелі, эпикалық театр құбы­лысын ашқан Брехті қа­лай түсінеміз? Екінші, талаптарын қазақ режиссері қалай қабыл­дады?

Үшінші, көрермен не деп кетті... сыншылар не дейді.

Әсілі, көп нәрсенің өзін­дік төл философиясы бар: түп­негіз (сущность) өмір сүрген жерде, оны басқа нәрседен айырып тұратын қасиеті де болады. Қасиет – сипат емес. Ерек­шелік. Қасиет жекеде, сипат – көпшілікте. Қасиет іш­кі құрылымнан туады, сипат сыртқы кескін-келбеттен қалып­­тасады. Кез келген тұлға – оқшау космос. Шексіз кеңіс­­тік, рухани.

Көпшілік қасиеті деген сөз, шын мәнінде, қайшы­лықты түсінік, себебі бар адам­­ның бойында бірдей қасиет жоқ, әр адамның қа­сие­ті әртүрлі. Бірақ сипаты бір.

Ұлттық қасиет – бар. Бір ұлт – бір адам секілді. Әрине, шартты түрде халық деген ұғым­ды да пайдаланамыз.  

Брехт театры сана еркінді­гінен туады. Феноменология сананың үнемі белгілі бір нәрсеге бағыттаулы екендігін айтады: «интенциональность – направленность сознания на предмет», Эдмунд Гуссерль.

Уильям Джеймс, амери­калық ойшыл, 1890 жылы «Пси­хология мәселелері» атты еңбегінде сана ағысын ашты. «Бұл ағын, өзен, ой-түйсіктер, естеліктер, тосын ұқсас­тықтар, ылғи бір-бірін басып, кимелеп, логикасыз байланысып, арпалысып жатады», деп жазды ол.

Сана – бізге түйсік арқы­лы берілген объектілі реал­ды дүние (В.И.Ленин, «Мате­риа­лизм мен эмпирио­кри­тицизм») ғана емес, ол әрі – бұр­қылдап қайнап жатқан қазан, бәрін есте сақтай алмаймыз, ұмытамыз, немесе бейсана, әлде түпсана қойнауына жасы­рамыз.

Брехт ұйықтап жатқан сананы оятады. Оян, адамзат! Дабыл қағушылар фашизмді көрді, коммунизммен таныс­ты, салдарын білді, жоқ, Еуропа мен Ресейді індет жай­­лап келеді, құтқару керек.

Ұйқы – иллюзия: адам өліп-тіріледі. Сенбе, дейді Брехт. Ұйық­таған адам – өл­мей­­­ді, оян­ған адам – тіріл­мейді.

Брехт жетектеп отыру керек­тігін айтады. Сондықтан рөл сомдап жатқан актер әлсін-әлсін Иоганн Хейзинг жазған «ойынды» («Человек играю­щий») бұзып, иллюзия өмірден аудиторияны шын өмір­ге қайтаруы қажет.        

Жаттану эффектісі не эсте­тикасы («эстетика отчуж­дения») арқылы. Рөлден қашық­­тап, сырт көзбен, сын көз­­бен қарап, танып, баға­лауы тиіс екен. Эпикалық театр­­дың бір шарты осы.

Автордың спектакль жү­ріп жатқанда қойылымға ара­ласуы, драмаға эпикалық сипат беруі – тосын жайт. Ол Аристотельден гөрі, Гегель­ге жақын болды: әдеп­кі театр­да әдіс-тәсіл айқын – бір шиеленіс, оның дамуы, түйіннің шешілуі, дра­малық іс-әрекеттің тұтас­тығы, уақиғаның сахнадан көрі­ніс табуы, аяқталуы, өт­кен оқиғаның айтылуы, хро­нологиялық тәртіп.

Брехтің эпикалық театры, керісінше, жат, жаңа талаптар қояды, дағдылы театр түсі­нігінен тыс: шиеленіс пен шешімнің көптігі, автор мен драма – екі уақыттың қа­тар не жапсарлас өмір сүруі, сахнада бірнеше баян әңгіме­ленуі, ашық финал, сахнада уақыттың өзгеріп отыруы, трансспектива.

Бұл театр бойынан модер­нистік/постмодернистік бел­гі­лер де байқалады, интел­лек­туалдық өнер түріне де ке­леді. Сосын, қарсылық... бүлік­шіл қаламгер әрі режиссер қо­ғамдық пікірге мо­йынсын­байды, көп оқыған тұлға ре­тінде мұратынан адас­­пайды, реализмді жақ­тайды, кең ма­ғы­насында, Кеңес танымын­дағы емес.

Гитлердің нөмірі бірінші жауы Бертольд Брехт атылуға тиіс адамдардың тізімінде отызыншы жылдардың басынан бері тұрады. 

Декан әрі театр режиссері Е.Нұрсұлтан пьесаны сәтті қойылымға айналдырды. Қол­таңбасы анық, ізденіске толы, динамикасы да тұ­рақты, сахнасы жүрдек. Да­рынды жазушы-драматург Асылбек Ихсан аудармасы да сәтті: тілі жатық, құнарлы, дәл, шұрай­лы сөзді естіп, таң қалып, тамсанып отырып тыңдайсыз.

Бас қаһарманды сомдаған Дана Темірсұлтанова мен Дария Жүсіп те Брехт образына ұқыпты, пафостан ада, фальштен аман.

Ең бастысы труппа мақса­тын жақсы түсінген екен, шы­ны­мен, көңіл қуантарлық жақсы жаңалық.

Дидар АМАНТАЙ,

жазушы