Каспийге тартылатын көпір

Түрікменстан президенті осы жөнін­дегі тапсырманы Балкан уәлаяты­ның транспорттық және логистикалық инфрақұрылымымен танысу барысында жасаған сапары барысында берді. Түрікмен елінің ең ірі уәлаяттарының бірі саналатын Балкан өңірінде мұндай тап­сыр­маның берілуі тегін емес. Себебі елдің 30 пайызға жуық террито­рия­­­сын алып жатқан аталмыш өңір Қазақ­станның Маңғыстау облысымен шекте­седі. Түрікменстан президентінің сөзіне сүйенсек, жаңа көпір Түрікменстан – Қазақ­стан халықаралық көлік маршруты­ның маңызды инженерлік бөлігі болмақ.

Спутниктен түсірілген картаға қара­ғанда Каспий теңізінен жіңішке шы­ғанақ бөліп жатқан Гарабогазгол көлі­нің экономикалық маңызы ерекше. Ми­нералды заттарға аса бай аталмыш шы­ғанақта глаубер тұзы немесе мирабилит өндіріледі. Сульфаттар класының минералына жататын мирабилиттен шыны мен бояу түрлері және медицина мен ветеринарияға қатысты кейбір дәрі-дәрмек түрлері өндіріледі.

Осы себепті болса керек, Түрікменстан президенті елдің ғылыми-зерттеу инс­титуттарына шығанақтың химиялық шикізат мөлшерінің қорын анықтап, негізгі табиғи ерекшеліктерін нақтылай отырып, бұл бағытта кешенді түрде жұмыс жүргізуді тапсырған. Одан бөлек, шығанақта күкірт қышқылы мен натрий тұзының және тыңайтқышқа қажетті өзге де шикізат қорлары көл түбінен табыл­ған. Әсіресе, қазіргідей жемшөптен шаруа­­лар қысылып, қуаңшылық қысқан тұс­та көршілес Қазақстандағы ахуалды бағам­даған түрікмен тарапының тыңайт­қыштарға қажетті шикізат өндіруге көңіл бөліп, экономикалық тұрғыдан тиімді қадамдар жасап жатқаны байқалады.

«Бұл – Ашхабад – Түрікменбашы автомагистраліне қосыла отырып, жолдың өткізу қуатын арттырып, көршілес елдер­мен арадағы сауда көлемін ұлғайта түсуге мүмкіндік беретін көпір», деген еді Г.Бердымұхамедов. Көпір құрылысы сәтті аяқталса, пандемия уақытында қысылып қалған елдер экономикасына шығанақ пен теңізді жалғайтын көпірдің қан жүгіртері анық. 

Ертеректе Каспийдің екі шетін жай­лаған түркі тектес екі халықтың арасында үрей туғызған Гарабогазгол (Қара­бұғаз көлі) өте қауіпті болған. Он мың шаршы шақырымға жуық аумақты алып жатқан көл аумағының айналасы Қарақұм шөлімен қоршалған. Параллель орналасқан Каспий көліне ақпайтыны белгілі. Сондықтан су буға айналып, қалдығы тұзға айналған.

Қазіргі кезде экологиялық портал­дардың жазуынша, Гарабогаз­голдың тұз­дылығы әлемдегі ең үлкен көл – Каспий теңізінен отыз есе көп. Мұнда тір­шілік атаулы мүлде кездеспейді. Де­генмен, адамдар тұзды кәсіп қылып, бертінде сау­да жолға қойылған.

Сондықтан да болса керек, Гара­богазголдың ең алғашқы картасы 1715 жылы І Петр патшаның тұсында түзіліп, арнайы Каспий экспедициясы осы көлді зерттеуге арналғанымен, одан кейінгі жүз жылда зерттеушілер қауіпті көлден айналып өтуге тырысқан. 1836 жылы тағы бір экспедиция шыққанымен, мұнда кемемен келуге болмайды деген дәйектермен тағы да назардан тыс қалады.

Тек өткен ғасырдың сексенінші жылдары көл мен теңіз арасын дамбамен жаппақ болған кеңестік биліктің сауатсыз экономикалық жоспарлауының салдары экологиялық дағдарысқа алып келді. Сол тұста Қазақстандағы Арал теңізі де тартылып, Сібірдің өзендерін алып келмек болған КСРО-ның «ғасыр жоспары» қағаз бетінде қалған.

Құмды дауыл мен тұзды желдің салдарынан жүздеген шақырым айналадағы дала қурап, мал қырыла бастайды да, кеңес мемлекеті құлаған соң тәуелсіз Түрік­мен елі жоғарыда жазылған дамбаны жарып, төңіректі табиғи қалпына кел­тіреді. Каспий теңізінің суы да көтеріліп, аймақтағы ахуал түзеледі.

Аталған көпір мен жол құрылысы туралы 2019 жылы айтыла бастаған. Қазіргі таңда Түрікменстан мен Қазақстанды кеңес заманында төселген топырақ жол жалғап жатыр. Сараптамалық бағыттағы кей басылымдардың жазуынша, жаңа жолдың ені – 22,5 метрді құрап, Каспий теңізін жағалай түсетін көпірдің ұзындығы – 354 метр болады деп жоспарланған.

Әзірге көпір құрылысына кететін қара­жат көлемін түрікмен тарапы әлі нақты айтпаған. Қазақстан болса, өз тарапынан Түрікменстанмен шекарасына дейін апарар жолдарды реконструкциядан өткізеді.

Олжас БЕРКІНБАЕВ,

Орталық Азия бойынша шолушы