– Тілеуберді аға, мүсін өнері көзді ғана қуандырып қоймайды, оның адамдардың бойына тәрбие дәнін егетінін, қоршаған ортада қолайлы ахуал қалыптастыратынын, тіпті келешекті де айқындай алатын күші бар екенін байқаймыз. Сонда ескерткіштер, мүсіндер адамға қандай қасиетімен әсер етіп, қалай тәрбиелейді?
– Қалыптан тыс ойлайтын қиялымен өз ортасынан дараланып тұратын мүсіншінің қолында хирургтің ота жасайтын скальпеліне ұқсас аса қуатты құрал бар. Мықты хирург болса, өмір мен өлімнің ортасында жатқан науқасқа күрделі ота жасап жанын сақтап қалады, егер біліксіз болса, қателессе, оны ажал қаптырады. Мүсіншінің жұмысы да осыған ұқсас. Мүсінші қолынан шыққан дүниесіне жан ғана сала алмайды – жан салатын Алла, туындының қалған мәңгілік өмірі мүсіншінің қолында. Қиялымдағы дүниені жүзеге асырсам, арқамнан жүк түсіп, жеңілдеп қаламын. Өкінішке қарай, мүсін өнерін екінің бірі түсіне бермейді, тіпті оған мән де бергісі келмейді.
Адам 95% ақпаратты көзімен алады. Бірақ оны өзі байқамайды. Ал қоршаған орта, төңірегіміз немен толтырылған? Мән береміз бе осыған? Біз қаншама Бөгенбайдың ескерткішін қойдық, неше Наурызбайды атқа қондырдық, батырларды әлі түгендеп бола алмай жатырмыз. Бірақ батыр болсын, би-бағлан, ер болсын, жақсылап жасап, бір данасын ғана қойса, соның өзі жетіп жатыр еді. Ал қазір кезінде қол бастаған батырлардың бүгінгі ұрпағы соққан ескерткіштерінің өзі тұтас бір армияға айналды. Батырдың ескерткішін соға берген сайын оның қадірі кемімесе, артпайды. Өкініштісі, мүсін өнері – пафос пен бизнеске айналды. Ал шығармашылықты ешкім қолдамайды. Осыдан келіп өнер ақсайды. Мысалы, менің «Дала дауысы» деген композициям бар. Туындыма ұлы даланың символы балбалтастарды арқау еттім. IV ғасырдан бері келе жатқан мәңгілік ескерткіштерді жай ғана мүсіндеп қоймай, олардың қолына сазсырнай, жетіген, дауылпаз, сылдырмақ, шаңқобыз, домбыра секілді ұлттық музыка аспаптарын ұстатып, бірге таңбаладым. Даланың символы – тасбақа. Тасбақа тек алға қарай жүреді, лас жерді баспайды, жаман жерге жоламайды, ешкімге тиіспейді, қиянат жасамайды, көп жыл өмір сүреді, адал және шөптің тазасын ғана жейді. Сондықтан балбалдарды тасбақаның үстіне қондырдым. Бұл бейне көз тоқтатып қараған адамның зердесіндегі көшпенділік, далалық, даналық рухты оятпай қоймайды. Ал бұл инстинкт ұлттық тәрбиеде үлкен рөл ойнайды.
– Алматыда мүсін өнерінің туындылары, ескерткіштер аз ба, көп пе?
– Мүсін көп, бірақ ішіндегі құндысы аз. Жеке өзіме екі ескерткіш, Мұхтар Әуезовтің тікелей араласып, ақыл-кеңесі арқылы дүниеге келген Хакімжан Наурызбаевтың Абай ескерткіші мен Әділет Жұмабайдың «Алтын адам» монументі ұнайды. Қиялы қиянды шарлайтын талантты мүсінші Ә.Жұмабай монументтегі Алтын адамның тұрпатын тұңғыш ғарышкер Тоқтар Әубәкіровтен алған. Одан бергі уақытта да сан түрлі мүсіндер қойылып жатыр, алайда солардың ішіндегі сәндісі де, мәндісі де әзірге осы екеуі ғана деп білемін. Көз тоқтатып қарауға тұрарлық мүсіндер жоқ емес, бірақ олар саусақпен санарлық. Ешкімнің тапсыруынсыз, жан қалауыңмен жасалған жұмыстың ғұмыры ұзақ, мәңгілік болады. Өкінішке қарай, мүсіншілер қазір тапсырыстың құлы болып кетті. Ал тапсырыс шығармашылықты таптап барады. Қазір қай қалада болса да мемлекеттік тапсырыспен жасалатын мүсіндер қаптап кетті. Мүсінші ұқсастық іздегенімен, онда тапсырыс берушінің пікірі, айтқан кеңесі қаперге, ұсынысы есепке алынады. Ал бұл шығармашылықты өлтіреді. Біз тапсырыс пен шығармашылықтың аражігін ажыратудан қалып барамыз. Мысалы, кез келген саланың маманына «сен олай істеме, былай істе», ақын мен жазушыға «шығармаңды олай жазба, былай жаз» десе, қалай қабылдаған болар еді? Ал мүсіншіге тапсырыс беруші бұйырады. Өз көзқарасын таңады. Бұл жүйкеге де, ынтаңа да сөзсіз әсер етеді. Бойындағы бар қабілетін жарқырата көрсетіп, талантын игеруді ғана мақсат тұтатын жастағы кейінгі буынның өзі шығармашылықты ысырып тастап, тапсырыс орындағысы келіп тұрады. Бәрінің арманы көбірек ақша табу, баю. Үй алғысы келеді, көлік мінгісі келеді. Бәрі дұрыс. Өйткені мүсінші де тіршілік үшін талпынған өзекті жан, күнкөріс үшін, бала-шағаның қамы үшін, амал жоқ, айтқанын орындауға мәжбүр. Бірақ өнер жанкештілікті, құрбандықты қажет етеді. Тұрмыстың деңгейіне дейін төмендеп, күнкөріс соңында жүріп, осыны естен шығарсақ, сонда сорлаймыз ба деп қорқамын.
– Мүсін туындылары қандай мақсатта қойылуы керек?
– Мүсін әртүрлі мақсат арқалайды. Елдік мұратты көздеген мемлекеттік ауқымды идеядан бастап тұрмыстық тақырыпқа дейінгі барлық дүние қамтылады. Бірақ оның өзегінде жылтыраған жақсы үміт, рухты оятатын күш, ұлттық тәрбие мақсаты жатуы керек. Қала кеңістігін тас тұғырдағы тұлғамен, басқа да туындылармен толықтыратын кезде жауапты шенділер «не үшін?» деген сұрақты өзіне бір мәрте қойып көрсе, артық емес. Мысалы, менің «Жеті ата» деген композициям дайын тұр. «Жеті атасын білмеген жетесіз» дейді қазақ. Жеті атаға дейін қыз алыспай, тегін сақтаған ұлтымыз үшін өте маңызды құндылық. Мұнда бүкіл қазақтың жеті атасын сипаттадым. Жасаған жұмысымда бәрі символикалық мәнге ие. Жеті атаның түпкі арғы атасы ретінде батырды бейнеледім. Ол бәлкім Алпамыс, мүмкін Бөгенбай, Наурызбай болар, батыры көп ұлтымыздың бір ерен ұлын шартты түрде алдым. Екінші, музыка. Оған қолына қобыз ұстаған Қорқытты алдым. Үшінші атаға биді бейнеледім. Қара қылды қақ жарып, әділ үкімін кесіп, дала сотының қызметін атқарған билер – ұлтымыздың басқару-құрылымдық жүйесіндегі маңызды институт. Ақыл-ойдың кені Әл-Фараби білім мен біліктің символы ретінде төртінші атаны кейіптеді. Қай халықтың тағдырында да дін мен иман қатар жүреді, адамның жүрегіне рухтың дәнін егіп, жер бетіндегі ұлы заңдылықты реттеп тұрған Жаратушының ілімін жырлап өткен Ахмет Ясауиді бесінші ата болуға лайық көрдім. «Жеті ата» композициясы елдің басын бірлікте ұстап, жерін қастерлеумен өткен ханмен түйінделеді. Яғни күллі қазақ елінің тағдыры мен тарихы жолында ұлы мұрат арқалаған тұлғаларымызды тұтас қамтуға тырыстым.
«Жеті қазына» деген жобам да тамыры тереңде жатқан ұлттық ұғымға орайлас жасалған дүние. Мұның бәрін ұрпақ білуі тиіс. Санада өшпеуі керек. Ол үшін бәрі көз алдында сайрап тұруы керек. Осылар орнатылатын болса, бұл жастарға өнеге болатын еді. Шын шығармашылықпен шұғылданатын мүсінші қарабайыр идеядан аулақ болады. Өнер әлемінде ұлттық рух сіңірілген идея жетіп артылады. Қыз Жібек, Баян сұлу секілді ару қыздар, бай баласы мен жарлы баласы Асан мен Үсен, «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» анимациясы, қайсыбірін санамалайын, балаларға құрғақ ақыл айтудың керегі жоқ, осылардың ішінен лайықтысын ал да, көшеңе әкеліп қой, кім болу керегін, қандай болу керегін сол тас кейпімен өз-ақ айтып, үйретіп береді. Мәскеуге барсаң, Чебурашка мен Генаға дейін ескеркіш қойып тастаған. Ізденсе, жасауға ниет болса, ең бастысы, әкімшілік-басқару жүйесі тарапынан қолдау болса, ұлттық персонаждар өзімізде де жетеді.
– Мүсін туралы біздің көзқарасымыз қызық. Еуропаны тұтас араламаған адамның өзі ондағы анадан жаңа туғандай анатомиялық ескерткіштер туралы жақсы біледі. Шетінен шедевр. Таңырқап, таңдай қақпаса, соларды ешкім тілдемейді де, күндемейді. Қайбір жылы Нұр-Сұлтандағы «Хан Шатырдың» алдында жаңбыр астындағы серуеннен кейін үстіндегі киімі денесіне жабысқан қыз бен жігіттің шағын ғана мүсіні пайда болып еді, бүкіл қоғам өре түрегеліп, мүсіншісін ағаш атқа теріс мінгізді. «Мүсінші не жасаса да, туындысының бет моншағы үзіліп тұрсын» деп кесіп-пішіп шешім шығарып берді. Көптің осы ойына не дейсіз, мұндай көзқараспен мүсін өнеріне қиянат-обал жасап тұрған жоқ па?
– Әйелдің сұлулығы – денесінде. Жалаңаш дүниеге еш қарсылығым жоқ. Жақсы түсінемін. Бірақ мұндай сұлулықпен байланысты дүниелер музейде, көркемурет галереяларында тұрса, жарасымды. Біздегі діл басқа, дін басқа, үлкенді құрмет тұтып, дәстүрге бағынған елдер ашық-шашық дүниені қабылдай алмайды. Қыздарымыз биязы, келіндеріміз ибалы, ерлеріміз ілтипатты, қадым заманнан келе жатқан осы қасиет қанша жерден қожырады дегенімізбен, түп-тамырымен жойылған жоқ. Бұл қасиет біздің моральдық кодексіміз сияқты, ендеше мұндай қарсылықтың туу себебін де түсінуіміз керек. Көше үлкеннің де, кішінің де, ердің де, әйелдің де жүретін жері, көпшілік жерге жыныстық тартымдылығы атойлап тұрған жұмысты орнатар кезде абайлаған дұрыс. Мүсінші онсыз да табиғатынан еркіндікті сүйетін, шеңберден шығып еркін ойлайтын адам, ал енді оған ауылда тумаған, асфальтта өскен, шетелде білім алған, шектен тыс еркіндігін сіңірген «қасиет» келіп қосылса, құдайдың одан ары атқаны дей беріңіз. Мұндай тәрбиемен қалыптасқан мүсіншілер ұлттық характермен жасалған жұмысқа «мәмбетизм» деп қарайды. Әдет-ғұрып, салт-сана, дәстүріңді сақтамақ түгілі, түсінгісі де келмейді.
– Алматының көрікті орындарына қойылған шетел мүсіншілерінің жұмысы өте көп. Жат танымнан туған, өзге топырақтан нәр алған жұмыстар өте қымбатқа бағаланып, өнердің озық үлгісі ретінде ұсынылып отыр. Жасаған мүсіні Диснейдің анимациялық фильмдеріндегі кейіпкерлер секілді не адамға, не хайуанға ұқсамайтын, бірақ сол жұмысын бірегейлік деп таңатын мүсіншілер өзімізде де жетерлік. Мүсін емес, инсталяция деңгейіндегі дүниені біз неге мүсін деп қабылдауымыз керек?
– Пропорция мен анатомиялық ауытқушылықты «сюрреализм», «ойбай, жаңашылдық, біз жаңа бағыт әкелдік» деп даусы жер жарған мүсіншілердің жасаған жұмысын біздің ата-бабаларымыз III-IV ғасырда балбал тастар бейнесінде өмірге әкеп қойған. Қазақ даласындағы кез келген балбалды көзіңізге елестетіп көріңізші. Стильге бай, мүсіннің бұдан асқан заманауи үлгісін таба аласыз ба? Біздің тау мен тасқа қашалған петроглифтеріміз, садақ тартқан, атпен шауып бара жатқан, қошқар мүйіздер, әртүрлі аңдардың кескіні заманауи әлемдік мүсін өнерінде әлі күнге сұранысқа ие сәнді өнер болып саналады. Содан бері он бес ғасыр өтті, жаңашылдығын әлі жоғалтқан жоқ. Осы мүсінді қашаған аталарымызға ешкім тапсырыс берген жоқ, кернеген жүректі жарып шыққан ұлы өнер мәңгілік ескерткіш болып қалды. Ал қазір ақ қағаздың бір бүйірінен екінші бұрышына қара қаламмен белінен бір тартады да, «сюрреализм» дейді. Жақсылап қарасаң, әлгі мағынасыз бір сызық біздің тасқа қашалған таңбаларымыздың өзгеріске ұшыраған көшірмесі. Көпшілігіміз мүсін деп атап жүрген жобалар қолданбалы сәндік-дизайн деңгейіндегі жұмыстар. Заттардың бетін әрлеу, сәндеу үшін қолданылатын сызба, суреттер мүсінге айналып кетті. Әртістің бәрі журналист болып кеткені сияқты суретшілердің де көпшілігі мүсіншіге айналып кетті. Өйткені олар мүсін өнеріне ақшаны күреп табатын табыс көзі деп қарайды. Әркім өз ісімен айналыспауының кесірін өнер солғын тартып отыр. Қадағалап, бақылау жасап отырған ешкім жоқ. Мысалы, мен Алматы қаласы бойынша ескерткіштер жөніндегі комиссия мүшесімін. Қай жерге қандай ескерткіш қойылуы керек, бәрі біздің сараптауымыздан өтеді. Белден басқан жүгенсіздікті көргенде кейде шырылдап кетемін. Бірақ «жалғыздың үні шықпайды», басқаларының даусы басым болғаннан кейін көңілден шықпайтын көп жұмыс өтіп кетіп жатыр, өкінішке қарай.
– Қыруар мүсіншілеріміз тәп-тәуір туындыларын қайда қоярын білмей қақтығып жүргенде, жат жұрттың санаға сіңбейтін жұмысына қажеттілік қайдан туып отыр?
– Бұл – үлкен мәселе. Бірақ бір нәрсені мықтап есте ұстаған жөн. Елімізге келетін шетелдік туристер қаланы аралап, қазақ деген елмен танысып жүргенде, ең алдымен мүсіннің ұлттық нобайына, төл ерекшелігіне назар аударады. Егер Еуропа елдеріндегі мүсіндердің айна-қатесіз көшірмесі болса, олар күледі де, қолын бір сілтеп, кете береді. Бізде қазақша ойлайтын талантты мүсіншілер өте көп. Солардың жұмысы көптеу қойылса, ол біздің өнеріміздің ұлттық бірегейлігін арттыра түседі. Біз ешқашан ағылшын, француз, неміс бола алмайтынымыз сияқты, оның өнеріне еліктеп, олардан оза алмаймыз. Тек ұлттық даралығы айқын өз өнерімізді дәріптеу арқылы ғана өзгені мойындата аламыз. Көзқарасымыз да, қолтаңбамыз да, стиліміз де қазақша болуы керек.
– Ұлтымыздың өркендеу сатысындағы мүсін өнерін әлемдік шедеврлермен шендестіргеніміз ұят та шығар, бірақ Роден, Микеланджело, Бернинидің қайталанбайтын ғажайып мүсіндеріндегі жанды өмір, қозғалыс, ойды берудегі шеберлікті кейінгі ғасыр мүсіншілері қайталай алмады. Олардың жасаған бейнесі қозғалысқа бай, қабағын түйсе қаһарлы, күлсе күннің өзі бірге күлгендей жанды әсер қалдырады. Отандық мүсіншілеріміздің көңіліне келмесін, соңғы жылдары қойылған ескерткіштер мен мүсіннің бәрі бұрын-соңды дәл осылай «штамповкаға» ұрынбаған болар. Бұл ізденістің жоқтығынан ба?
– Еуропаның қайта өрлеу дәуіріндегі классикасын енді ешкім қайталай алмайды. Ол дәуір өтті, кетті. Қазір Микеланджелоны он орайтын шеберлер бар. Оқыған, білімді, қарны тоқ. Ол заманда шырағданмен жұмыс істесе, қазір самаладай шамның астында отырып жұмыс істейді. Түртіп қалсаң, кірпігін қағып жіберетіндей Джаконданы қазір салып береді. Бірақ ол ешқашан Леонардо да Винчи бола алмайды. Себебі Джакондоны Леонардо салып кетті. Ол картинада сұлулық бар, шеберлік бар. Ал бүгінгі талғам басқа. Басқа толқын келді. Қалыптасқан форманы, классикадағы дәстүрді, пропорцияны быт-шыт қылып бұзып, XX ғасырдың сурет өнеріне аласапыран жаңалық әкелген Ван Гог ұлы суретші болып танылды. «Балалық шағым суық, мұңлы, бос болып өтті» деп қамыққан Ван әлемдегі ең қымбат суретші болып шыға келді. Ван Гогтың картиналары бүтін бір елдің экономикасын көтеріп отыр. Микеланджелоны қайталайтындар шығатын болса, ол сөзсіз күлкіге қалады, өнер құрдымға кетеді. Бүгінгі мүсін өнеріндегі әлдеқайда дамып кеткен технологияны кешегімен салыстыра алмайсың. Мүсін, ең алдымен, ой салуымен ерекшеленеді. Қиял қанаттандырған тас бейнеге қарап тұрып «не айтқысы келді?» деп ойланасың, толғанасың, ақыры суреткердің жан айқайын түсініп, жауабын табасың. Міне, бұл өнер осынысымен мәнді. Мүсін өнерінде шеберлік маңызды секілді көрінеді, бірақ қиялға жасырылған туған ішкі ой одан да маңыздырақ.
– Кешегі ескерткіштеріміздің бәрі еңселі, айбарлы еді. Алып Абай, маңғаз Мұхтар, ойлы Шоқанның ескерткіштері Алматының әр бұрышында болса да, әдемі ансамбль құрады. Ал қазір мүсін туындыларының бір қолдан шыққандай ұқсас және жылдан-жылға ұсақталып бара жатқанын байқаймыз. Неге олай?
– Мұның бәрі шебердің шешіміне байланысты. Әртүрлі себебі болуы мүмкін. Ауқымды, монументальды жұмыстың уақыты өтті демеймін, бірақ бүгінгі бағыт-бағдардың өзі осыған әкеле жатыр. Жастау күнімде Шәмші Қалдаяқовпен көп жолдас болып, бірге жүрдім. Жиырма жасымда Қажымұқанның ескерткішін соғып, өзімді әлемдегі ең даңқты адам сезініп, еркелеп жүрген кезім. «Сен не бітірдің? Қандай оқу оқыдың?» деп сұрады бірде Шәмші ағамыз. «Ешнәрсе бітіргем жоқ» дедім. «Е-е-е, онда сен екеуміз самородок екенбіз» деді мәз болып. Бір кездескенде «Сен Ресейде оқығаныңда Еуропаға еліктеп, бұзылып кетер едің. Осында қалып қойғаның дұрыс болды. Сенің ұтқаның ауылда өскенің, қазақы болмысыңды сақтағаның» дегені бар. Шәмші ағам айтқандай, уақыт биігінен көз салып қарап отырсам, не жасасам да, ұлттық рух сіңген жүрекпен жасаған жобаларым мені жолымнан жаңылдырмаған екен. Жасандылыққа ұрындырмаған екен.
– Түрленіп, түлеп келе жатқан жаңа Түркістанға Абайдың, Әл-Фарабидің, Шәмші Қалдаяқовтың және еліміздің Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ескерткіштері орнатылды. Төртеуінің де авторы жолыңызды қуған мүсінші қызыңыз Гүлфия екеуіңіз. Бұлардың бәрі де тапсырыс қой, арасынан шығармашылық жолды қалай таптыңыз?
– Қазақтың Микеланджелосы, Қазақстанның халық суретшісі Хакімжан Наурызбаевты өзіме әрқашан үлгі тұтамын. Кезінде ұстазым ұлтқа қызмет ету туралы көп айтушы еді. Содан да болар, кезі келіп жатса, маңдайымның ащы тері сіңген туындымды тегін тарту етіп жіберемін. Туристік бағытта дамытуды қолға алып, қарқынды құрылыстар жүргізіліп жатқан Түркістан орталығына жаңа ескерткіштер орнату мәселесі көптен бері айтылып келеді. Әлем кездейсоқтыққа құрылмаған. Тағдырдың өзі табыстырған Шәмші ағаммен талай жылғы риясыз адал достық оны мәңгілік тас тұғырда бейнелеуге септігін тигізді. Композитормен өткен шуақты күндерімнің естелігі шабытыма шамшырақ болды. Бағасын ел берер, бірақ ағам үшін, елінің ерке ұлы үшін бар күшімді аямай жұмсадым. Абай, Әл-Фараби, Абылай хан мүсіндері ертеректен шабыттанып жасайтын ерекше дүниелерімнің қатарында. Жалпы, Әл-Фарабиді көп зерттеген адаммын. Зер салып қараған кісі менің Әл-Фарабиімнің сәлдесінің биіктеу екенін бірден байқайды. Ғарышпен байланысып тұрған Отырардың бір мұнарасы деген ишара-идеямен жасалған. Менің тағы бір Әл-Фарабиім Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультетінің фойесінде тұр. Ал Елбасы ескерткішінің өз ерекшелігі бар. Ол есте жоқ ескі заманның кейіпкері емес, күнде көріп жүрген өзіміздің замандасымыз. Түркістанды облыс орталығына айналдырып, рухани астана есебінде қайта түлету бастамасы Елбасының ерлік-еңбегі. Қоладан құйылған ескерткіште Нұрсұлтан Әбішұлының егіс даласын аралап жүрген кезіндегі суретін негізге ала отырып, мүмкіндігінше қарапайым бейнелеуге тырыстым. Туған жерінің ауасымен кең тыныстап, костюмінің етегін жел тербеп, алысқа көз салып тұрған тұлғасы еңселі ескерткіштеріміздің қатарын толықтыра түсті деп ойлаймын.
Эстетикалық асыл мұраттың жолында тер төгіп келе жатқан кез келген суреткер өз уақытының серігі болып, оның ең құнды арманын бейнелеуге тырысады. Соңына өшпес із қалдырған бір тарихи тұлғаны шеберлер әр уақыт кезеңінде әртүрлі етіп бейнелеп жататыны сондықтан. Алайда өз заманын бейнелеген суреткердің қайсысы болса да, ескерткіштің мәңгілікке соғылатынын, сол себепті оны жасаған кезде өзі өмір сүрген ғасырдың ең биік өлшемімен қарау керегін естен шығармағаны абзал.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
