Бүгінгі ескен желдей құрғақ ақпараттардың ертең не бүрсігүні көркем тілмен кестеленіп, жарыққа шығуын күтеді. Оқырман күткен сондай көркем шығарманың қатарында ауған нәсілді америкалық жазушы Халед Хоссейнидің «Жарқыраған мың күн» романын атауға болады. (Ағылшын тілінен аударған – Т.Меллат). 2007 жылы жарыққа шыққан туынды әлемнің ондаған тіліне аударылды. Авторы осы шығармасы үшін бірталай әдеби марапатқа да ие болды.
Біз кейде «үлкен қаламгер атану үшін ерекше тағдыр керек» деп жатамыз. Бұл белгілі бір дәрежеде дұрыс пайым. «Жарқыраған мың күннің» авторы тағдырлы жазушы. 1978 жылы Ауғанстанда сәуір революциясы басталғанда орта мектептің жоғары сынып оқушысы отбасымен бірге (әкесі – дипломат, анасы – мұғалім) АҚШ-қа қоныс аударады. Отбасы сол жерден саяси баспана тауып, бұған дейін ағылшын тілін мүлде білмеген Халед енді сол тілді үйренуіне тура келеді. Бәлкім, ол сол кезде болашақта ағылшын тілінде шығармалар жазатынын, шығармалары бүкіл әлемге тарап, атақты жазушыға айналатынын болжай алмаған да шығар. Әйтсе де соңғы қырық жылда соғыстан көз ашпаған, әлемдегі ең кедей мемлекеттердің бірі, туған отаны – Ауғанстанның, яғни, тұйық, халқы радикал топтардың қолжаулығына айналған елдің келбеті туралы атақты роман жазу соған бұйырыпты.
1978 жылғы сәуір революциясынан кейін бұрынғы президент Мұхаммед Дәуіт отбасымен бірге өлтіріліп, Ауғанстан Демократиялық Республикасы жарияланады. Билікке Нұр-Мұхаммед Тараки келеді. Ол ірі реформа жасауды қолға алады. Бірақ оның әрекеті дәстүрді, дінді берік ұстанатын пуштундардың тарапынан сынға алынып, елде наразылық күшейеді. Осылайша, Ауғанстанда азаматтық соғыс басталады. Ол он жылға созылады. Бұл соғыс біткен соң да Ауғанстанда соғыс жалғаса береді... Әрине мұның бәрі көпшілік білетін, үшінші жақтан баяндалатын тарихи фактілер. Жазушы осы фактілердің бойына қан жүгірткен. Соғыс өмірін ойрандаған адамдардың жан күйзелісін, ішкі арпалыстарын сәтті сипаттаған. Шығармада билік басындағы тұлғалардың аттары сәл ғана өзгертіліп алынған. Ең маңыздысы – автор соғысты «артқы көрініс» ретінде пайдаланып, шығарманың көркемдігін арттыра түскен.
«Жарқыраған мың күн» романына ең алдымен әйел тағдыры арқау етілген. Әкесі анда-санда бір келгені болмаса, өзімен бірге тұруға рұқсат етпеген, жарымес анасы асылып өлген, өзінен жиырма жас үлкен еркекке тұрмысқа шығып, бүкіл өмірі қорлықта өткен Мәриямның тағдыры оқырманды бейжай қалдырмайды. Адал, мейірімді, еңбексүйгіш Мәриям неге шырмауық-тағдырына шырмалып қалды? Қит етсе «мен сені асырап жатырмын» дейтін дөрекі күйеуі неге оны сонша басынып, ұрып-соға береді? Ұрып-соққаны аздай, өлтіруге талпынатынын қалай түсіндіруге болады? Осы сұрақтардың жауабын жазушы роман басталғанда айтып қояды. «Мәриям «харами» деген сөзді алғаш бес жасында естіген. Анасы Мәриямның білегінен тартып, тістерін шықырлата қайрап:
– О харами, қиналып баққан еңбегімді осылай өтегенің бе? Асыл дүниемнің быт-шытын шығардың, арамнан туған шата неме деп балағаттай жөнелген. Ол кезде Мәриям шешесінің сөзін түсінбеген еді. «Харами» дегеннің мағынасын білмейтін».
Мәриямды жат біреу тұрмақ, өз анасы балағаттайды. Бес жасынан бастап «шата» деген мағынаны беретін жексұрын сөзді естіп өседі. Жазушы некесіз туған сәбиді қабылдамайтын ортаның психологиясын шебер жеткізеді. Сол үшін Мәриямның бақыр құрлы бағасы жоқ, өлсе сұраусыз. Тұрмыстық зорлық-зомбылық кез келген елде бар. Күйеуден таяқ жейтін әйелдер де таңсық емес. Осы кітапта Мәриямнан бөлек, Ләйланың да өмірін «ит өмір» деуге болады. Рашидтің тоқалы атанған жас сұлудың да басынан кешпегені жоқ. Бірақ меніңше, жазушы әйел теңдігі, бостандығынан да гөрі тереңірек бір идеяны оқырманның алдына тартады. Оқырманды діни радикализм тамыр жайған қоғамдағы адамның құны туралы ой кешуге жетелейді. Бейкүнә сәбидің туа сала «кінәлі» болуы, адамның жанын оны жаратқан Жаратушы емес, адамның өзі ала беретін әділетсіздіктер жазушы жанын мазалайтын құбылыстар екені көрініп тұр. Бір әттеген-ай дейтін тұс – осы кітапты оқыған әлемнің әр түкпіріндегі, басқа нәсілдегі, басқа діндегі оқырмандар бұрын ислам туралы түсінігі қалыптаспаған болса, оны жабайы дін ретінде қабылдаулары мүмкін.
Бір сөзбен айтқанда, «Жарқыраған мың күн» романы тілі жеңіл, оқиғалары шымыр, оқырманды мол әсерге бөлейтін қызық туынды. Меніңше, оны оқыған жан ой-пікіріңді еркін айта алатын бейбіт өмірдің зор құндылық екеніне көзі жетеді.
