Мүсіншілер мұңы

Жанрлық мүсіндеме жанданса

Мәселен, ескерткіштің эс­киз­дері арнайы комиссия­ның ал­ды­на барғанымен, шешім­ді шы­ғаратын – шенеуніктер. Соңғы сөз солардың аузында. Яки өнер­ге түк қатысы жоқ адамның көзқарасы рөл ойнайды. Бұдан біз ұлттық мүсіннің қай деңгейде екенін екшейміз.

Ескерткіш орнату барысын­да көз қысты, бармақ басты әрекет­тер­­дің жиі болатынын естігенбіз. Әри­не, нақты дәлел болмаған соң, алып-қашпа қауесеттерге иек сү­йей алмайсың. Десе де жел тұр­ма­са шөптің басы қимылдамай­ты­­ны кәдік. Бүйір әңгіме болған соң кейде сенгің де келмейді. Бірақ...

Иә, бәрі сол бірақ деген­нен шығады. Сенбесеңіз, ауыл-ай­мақтан тартып, ел­дегі ескерт­­кіштердің сапасы мен схе­­масына қараңызшы. Ба­ба­лары­мыз өрістен мал күтіп отыр­ған ауылдың шалдарындай, ал қоғам қайраткерлері мен ақын-жазу­шылар жел қуған баладай ор­наласқан. Кейінгі кезде мүсін­шілер Алаш арыстары­ның дидарласқан сәтін нысана­ға алуда. Әдеттегідей класси­ка­лық үлгіде. Болды. Шетел­дегі­дей абстрактылы мүсін­дер һәм скульп­туралар елде жоқ­тың қасы. Жанр­лық тұр­ғы­да дамы­маға­ны көрі­ніп-ақ қала­ды. Бұл мәселе төңі­ре­гінде сұрау сал­саңыз, мүсін­шілер мем­лекет­ке сілтейді, ал мемлекет автор­­лардың бар қабілеті сол деген­дей айыптан жалтарады. Мүсін­деменің негізгі салалары осылай артта қалып келеді.

Жә, Еуропа мен Американың алдын орап кетпесіміз анық. Әйтсе де со­ларға қарап бой түзегеннің несі айып. Монументтер мыңжылдықтармен құр­дас. Сондықтан оның сыртқы сызбасына аса мән берген абзал. Бұл мәселенің шеші­мін белгілі мүсінші Бөтагөз Төлеш ха­лық­тың өнерді түсіну деңгейі әлі де төмен екендігімен тікелей байланыс­тырды.

«Сан алуан заманауи мүсіндер сом­дауға болады. Оған әлеуметтің шоши қарайтыны анық. Себебі қараша бейнелеу өнерімен жақсы таныс емес. Ес­керткіштер классикалық сипатта қатып қал­мауы керек. Ол ұлы өнер, онда тір­шілік болуы қажет. Астарлы ой мен жан қасиеті бұғынып жатуы шарт. Кеңес өкі­меті кезінде оқушыларды театрға, му­зейге, балетке жиі апаратын. Ондағы мақ­сат – шынайы өнерді бойына сіңіру. Ал қазір ол үрдіс жоқ. Бізге бәрін мектеп қабыр­ғасынан бастау қажет. Өнер тарихына арналған арнайы пән болса игі еді. Ұлттың санасы оянбай ұлы дүние күту әбестік», дейді Б.Төлеш.

Иә, рап-рас. Елімізде символика­лық мүсіндерді, аллегориялық фигураларды, анималистикалық жанрдағы шығармаларды көп кездестірмейсіз, есесіне әдеттегідей портреттік, тари­хи һәм тұрмыстық мүсіндер самсап тұр. Оның үстіне, әлемдік техника жетіс­тіктерін ілікке алсақ, қазір 3D мүсіндер де пайда болды. Қара жұмыстың бә­рін компьютер істейді. Шебер тек ойын­да­ғысын жеткізсе болғаны. Солай.

Мүсіншінің бұл пікірін үстей оты­рып, біз Мәдениет және спорт министр­лігі­не арнайы сауалдарымызды жолда­ған болатынбыз. Бірақ... Тағы сол бірақ. Алған жауаптарымыз көңіл көншітпеді. Оларша бәрі ойдағыдай. Ал мүсіншілер байқаудың әділ өтпейтініне наразы.

Былай ғой. Тұлғаның мерейтойы­на орай, ескерткіш орнатылатынын ми­нистрлік алдын ала хабарлайды. Кем дегенде 2 жыл бұрын мүсіншілерге құлақ­қағыс жасау шарт. Ал олар сәйкесінше бәйгеден топ жару үшін, эскиздерді сы­зуға ертерек кірісуі керек. Талапқа сай, тапсырманы орындау үшін бір жарым жыл уақыт беріледі. Мұның өзі аздау. Ал бізде бәрі апыл-ғұпыл. Бір жыл не алты ай қалғанда аттандайды. Мүсіншілер қайтсін, тырбандайды да қалады. Бұдан істің оңбасын болжай беріңіз. Оның үстіне, тамыр-таныстық жүретінін ес­кер­сек, жанрлық салада жарытып өнім көр­месіміз анық. Комиссия құрамында өнерді түсінетін, мықты мамандар болуы міндетті. Нүктені шенеуніктер қой­ғандықтан, мұның да келіспейтін тұс­тары жетерлік.

Енді министрліктен келген жа­уапқа мән берейікші. Қазақстан Рес­­публикасының 2012 жылғы 26 жел­тоқ­сандағы «Тарихи мәдени мұра объек­­тілерін қорғау және пайда­лану ту­ралы» Заңының 11-бабы 9-тар­мақ­шасына сәйкес монументтік өнер құры­лыстарын орнату жөніндегі жұмысты облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары жүргізеді. Олар­дың ұсыныстарын орындау үшін заң­намаға сәйкес Мәдениет жә­не спорт министрлігінің жанынан «Мону­мент­тік өнер құрылыстарын орнату жө­ніндегі комиссия» құрылған. Комис­сия­ның құрамында елімізге белгілі мүсіншілер, сәулетшілер, дизайнерлер, өнертанушылар, тарихшылар бо­лады. Ал комиссияның мақсаты – елі­мізде қойылатын монументті өнер құ­ры­лыстарының көркемдік, идеялық, маз­мұндық тұрғыдан сапалы болуын қамтамасыз ету. Содан соң әкімдіктер идеялық ұсыныстары қолдау тапқан жағдайда алдағы мерзімде орнатылатын монументтік өнер құрылыстарының жұмыс жобаларын тиісті эскиздері мен ситуациялық схемаларын қоса ілестіріп, белгіленген тәртіпте қарауға ұсынады. Еңбек мақұлданған соң, әрі қарай оларды орнатылатын көлемде орындау, тиісті материалдан құю және тағы басқа тиісті жұмыстар белгіленген тәртіпте жүзеге асырылады. Бақылауды министрлік жүргізеді.

Жұмыстың көркемдік сапасына әкім­­шілік жауапты. Бұл ретте, келіп түс­кен жұмыс жобалары әкімдіктер жаны­нан құрылған тарих және мәдениет ес­керткіштерін қорғау жөніндегі комис­сияларда қаралады. Сонымен қа­тар мо­нументтік өнер құрылысының физи­ка­лық сапасы ол әзірленетін мате­риал­дарға тәуелді болып табылады. Осылай.

Жас мүсіншілерге мектеп керек

Жоғарыдан ұққанымыздай, әкім­дік­тер өз мүмкіндіктеріне байланысты конкурсты еркін ұйымдастырады. Сөйтіп комиссия алдында әзірлеушінің жеке шығармашылығы сынға түседі. Бұл бап пен бақтың қатар шабатын тұсы. Кейінгі кезде осы комиссиялардың көзі көбіне танымал мүсінші Нұрбол Қалиевке тү­сіп жүр. Шебердің туындыларын шетел­діктер де мойындап қойған. Содан ба тапсырыс көп, талап жоғары. Өнерпаз елде аспан асты мұражайы болса, жиі-жиі симпозиумдар ұйымдастырылса шет­те қалған мүсіншілерде қатарға қо­сы­лып, өнердің сапасы артатынына се­неді.

«Елімізде мүсіншілер көп емес, сау­­сақпен санарлық. Әрине, іші­на­ра бә­се­келестік болады. Жыл сайын рес­пуб­ликалық көрмелер ұйым­дас­тырылса игі болар еді. Онда парктік, камералық мү­сіндер көбірек қойылса дейсің. Адам бей­несінен басқа, түрлі-түсті жанрдағы ком­позицияларды ұсынса. Бұл алдымен қарапайым адамдардың танымын өзгертер еді. Тастан, ағаштан жасалған туындыларды да назарға алу қажет. Атал­мыш шара шалғай ауылдағы әріп­тестермен шығармашылық байланыс жасауға да түрткі болар еді. Одан еліміз ұтпаса, ұтылмайды. Мәдени һәм рухани қарым-қатынас осындай көрме, симпозиумдар барысында түзіледі», дейді Н.Қалиев.

Оның айтуынша, дәл қазір мүсін өнеріне жастарды тәрбиелейтін орын ауадай қажет. Онсыз келешектен жақсы дүние күту бекершілік. Әрі ұстаздыққа көңіл бөлінуі тиіс.

Бүгінде жеке кәсіпкерлер­дің немесе қоғамдық ұйымдар мен қорлар­дың қаражаты есебінен ескерткіштер орнату дәстүрге айналып келе жатыр. Өйткені бір мүсіннің құны бірнеше миллион­ды ауыздықтайды. Оның сметалық құжа­тын реттеу бірнеше жыл­ға жалғасады. Министрлік оны әб­ден жіті қадағалай­ды. Мақұлдай ма, ма­құлдамай ма ол өз алдына бөлек әң­гіме. Сондықтан ауыл азаматтары һәм тұл­ғаның ұрпақтары өздері қам жасайды. Ал оны мемлекет қалай қадағалайды дейсіз ғой. Ол былай:

Кәсіпкер міндетті түрде әкім­дік­тер­мен өзара ықпалдасып қимылдайды. Комиссияның қарауына кәсіпкерлер­дің қаржысына орнатылатын жобалар әкімдіктер арқылы ұсынылады. Себебі ескерткіштерді орнату үшін жер учас­кесін бөлу әкімдікпен жүргізіледі жә­не ұсы­ныстар әкімдіктердің жанынан құ­рылған тарих және мәдениет ес­керткіштерін қорғау жөніндегі комиссияларда қаралады. Бақылауды тиісін­ше Мәдениет және спорт ми­нистрлігі жүр­гізеді. Егер ол монументтік өнер құ­рылысы тарих және мәдениет ескерткіші болып табылатын болса әкімдіктер де әбден тексеруге құқылы.

Ережеге бағынбасаңыз заңмен жа­уап бересіз. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі­нің 145-бабына сәйкес тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы заңнамасын бұзу, яғни монументті өнер құрылыстарын орнату қағидаларын бұзушылықтар кездессе жүргізіліп жатқан жұмыстарды тоқтатады. Сосын жеке тұлғаларға – он, лауазымды адамдарға, шағын кә­сіп­керлік субъектілеріне – елу, орта кә­сіп­керлік субъектілеріне – бір жүз, ірі кәсіп­керлік субъектілеріне – екі жүз елу ай­лық есептік көрсеткіш мөл­шерінде айып­пұл салынады. Заң бәріне ортақ.

Егер де монументтік өнердің құры­лысы мемлекеттік тізімге енген болса (мәселен, Алматы қаласындағы Абай Құнанбаев, Тараз қаласындағы Жамбыл Жабаев, Нұр-Сұлтан қаласындағы Кене­сары ескерткіштері және басқалар), олар­ды жаңғырту һәм жаңарту тарихи-мәдени мұра саласындағы ғылыми рес­таврациялау жұмыстары арнайы лицензиясы бар ұйымдармен жүргізіледі.

Алайда олар мемлекеттік тізімде бол­маса, әкімдіктер мүліктік меншігі ре­тінде жалпы жөндеу жұмыстары ар­қылы жаңартады. Сондай-ақ жер­гілікті коммуналдық шаруашылық ұйымдарының күтімінде және қарауын­да болады. Мысал ретінде келтіретін болсақ, Нұр-Сұлтан қаласында орна­ласқан Жамбыл Жабаев, Панфилов ескерт­кіштері және өңірлердегі өзге де ес­керткіштер мемлекеттік тізім объек­тілері болып табылмайды. Сондықтан оларға көп көңіл бөле бермейді.

Мүсін өнері – қастерлі қара жұмыс. Оны тұғырға қондыру оңай шаруа емес. Бірнеше тонна тартатын қола ес­керт­кіштен сәл ақау табылса, бояп кел­тіре сала алмайсыз. Әрбір шығарма үшін авторға үлкен жауапкершілік артыла­ды. Жұмыс жылдан астам уақытқа жал­ғасатындықтан, істің барысын сырт­тағы адамға бақылау қиын. Қоламен бір­ге қан мен тері қатар құйылады. Біз тек клас­сикалық бағыттағы мүсіндермен қа­тар, примитивизм, кубизм, конструк­ти­визм, сюрреализм, абстракционизм бағытындағы мүсіндер өмір­ге кел­се дейміз. Балбал тастардан бас­тал­ған түркі мүсін өнерінің тарихы мыңжыл­дықтармен шектеседі. Де­мек Еуропаны екі орап алатындай қау­қарымыз бар. Бізде негіз бар. Тек соған мемлекет жол ашса дейсің.