Әлем • 24 Тамыз, 2021

Ауғанстандағы сәтсіздіктің себебі

671 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

ЛОНДОН. «Талибан» Ауғанстанда қайтадан Ислам әмірлігін жариялады. Бұл 2001 жылғы 11 қыркүйектегі террористік шабуылдың 20 жылдығына бір ай қалғанда іске асты. Бұл оқиға жиырма жыл бұрын елге басып кіріп, «Талибан» үкіметін құлату неліктен қажет болғанын тағы бір еске салды. 

Ауғанстандағы сәтсіздіктің себебі

Өз еліңде террористік топ жо­спарлаған және тапсырма бер­ген шабуылдан 3 мыңнан ас­там адам қаза тауып, атал­ған ұйым мекендеген елдің билі­гі ынт­ы­мақтастық танытып, топ пен олардың басшыларын жауап­­қа тартуға келіспегенде бас­­қа амалың қалмайды. Ауған­стан­ға жауап ретіндегі шабуыл Сол­түстік Атлантика келісім­шар­ты­ның 5-бабына сәйкес жа­­сал­ған жалғыз әскери іс-қи­мыл. Құжатқа қол қойған тараптар бір елге жасалған шабуыл бү­кі­ліне жасалған қастандық деп са­нады. Америка Құрама Штат­тары бастаған шабуыл кеңі­нен қолдау тапты. Екі жылдан кейін Иракқа басып кіруден айыр­машылығы сол, оны тек бір­неше ел айыптап, қарсы болды.

Осындай себептерге бай­ланысты 2001 жылғы 11 қыр­күйек оқиғасына 20 жыл толуы әдеттегіден де қай­ғылы өтпек. Сол күнгі қорқы­нышты есте­ліктерімен қатар Ауған­стандағы жиырма жылдық сәтсіздіктің ауыр сезімі бар. Еркін және гүлденген елде өмір сүруге болатынына сенім білдірген бүкіл ауғандықты сатып кетіп, Американың, НАТО-ның және президент Джо Бай­деннің халықаралық арена­дағы сеніміне орасан зор нұқсан келді. Бірақ айыптаушылардың көбі Ауғанстанда жүзеге асқан және жасалмаған нәрсеге сын айтса да, 2001 жылдың қыркүйегінен бергі нағыз сәтсіздік аймақ­тық сипатқа ие. Бұл сәтсіздіктің се­бебі Пәкістанда жатыр.

Президент Джордж Буштың 2001-2002 жылдардағы сыртқы саясаттағы баяндамаларын жазған Дэвид Фрум егер АҚШ бастаған шабуыл 2001 жылдың желтоқсанында аяқталып, Усама бен Ладенді өлтіріп, не тұтқындап үлгергенде, Амери­каның Ауғанстанға басып кіруі басқаша аяқталуы мүмкін екенін айтады. Әскер елден тезірек кетіп, бүкіл міндет жаңа ауған үкіметіне беріліп, АҚШ ұзақ мерзімді міндеттеме алмайтын еді. Біз бұл айтылғандар қаншалықты орындалатынын ешқашан біле алмаймыз. Бірақ оның пікірі Ауғанстандағы соғыстан кейін назардан тыс қалған мәселені көрсетеді.

Он жылға жуық уақыт бойы, 2011 жылы АҚШ арнайы күш­тері өлтіргенге дейін, бен Ладен Ауғанстан үкіметінің құзыретін жүргізу қиынға соғатын тай­палық аймақтарда емес, Пәкі­станда жасырынды. Ол ел астанасы – Исламабадтан небәрі 120 шақырым жерде, Пәкістан әскери академиясы орналасқан орташа қала – Абботтабадты мекендеді.

Сонымен қатар кейбір «Тали­бан» басшысы биліктен қуыл­ғаннан кейін Қатарға көшті, Пәкістанның қызметтераралық барлау агенттігінің қолдауымен және мақұлдауымен олардың көпшілігі аталған елге келді. Былтыр Дональд Трамп әскерді шығару жөнінде келісім жасас­қан «Талибанның» оппо­зиция­лық топ ретінде өмір сүруі, негізінен, Пәкістанның қол­дауы­на байланысты.

АҚШ-тың 11 қыркүйек оқи­ғасынан кейінгі ең үлкен сәт­сіздігі – Ауғанстанмен шекаралас жатқан мемлекеттердің – Иранның, Қытайдың, Ресейдің, Орталық Азияның бес мемлекеті мен Үндістанның келісіміне, ең бастысы Пәкістанның ұзақ мерзімді қолдауына қол жеткізе алмауы. Әрине, олардың кей­бірі ешқашан қолдамайтыны анық. Бірақ Пәкістан ұзақ уақыт бойы америкалық тараптан  әскери және басқа да көмек алып отырды. «Қырғи қабақ соғыс» кезінде АҚШ-тың одақ­тасы саналды. Аталған елдің Қытаймен ауыз жаласуы, ядро­лық қару бағдарламасына қытай­лықтардың қолдау көр­сетіп, технологиясымен бөлісуі АҚШ тарапынан ауылын алшақ қондырғанының белгісі ретінде көрінуге тиіс еді.

АҚШ-қа Ауғанстанда ұзақ мер­зімді тұрақтылықты қамта­масыз ету мүмкіндігін иелену үшін 2001 жылдан кейін Пәкі­станға қатысты жеткілікті ын­тымақтастыққа қол жеткізу оңай болмайтыны түсінікті еді. Әсіресе 2001-2002 жылдары Пәкістан мен Үндістан әскері қақтығысып, ядролық со­ғыс қаупі туындағанда қауіп күшейе түсті. Сонымен қатар бұл кезеңде АҚШ-тың сырт­қы сая­саттағы негізгі мақ­саты – Үн­ді-Тынық мұхиты ай­ма­­ғын­да Қытайдың күшейіп келе жат­қан ықпалына қарсы тұру үшін Үндістанмен тығыз қарым-қатынас орнату болды (осылайша 2005 жылы АҚШ пен Үндістанның азаматтық ядролық келісімі жасалды). Бұл серіктестік қазіргі таңда Байден әкімшілігінің Үнді-Тынық мұ­хиты стратегиясының басты бөлігі саналады. «Төрттік» елдерінің (Үндістан, Жапония, Аустралия және АҚШ) рөлін күшейту арқылы осыған қол жеткізу қарастырылған.

Осылардың бәріне көз жү­гір­те отырып, Буштың 2002 жыл­ғы халыққа жолдауындағы бас­ты қателігі – Американың жау­ларын «зұлымдықтың негі­зі» деп сипаттауы болды. Ол тер­ро­ризмді қолдайтын мемлекет­тер деп айыптаған үш мемлекет – Иран, Ирак және Солтүстік Корея­ның ешқайсысы АҚШ-тың Ау­ғанстандағы сәтсіздігіне, «Тали­бан­ның» қайта оралуына кінәлі емес.

Бұған кінәлі, негізінен, Пәкі­стан мен Американың аталған елді өз жағына шығара алмауы. Тіпті 2003 жылы АҚШ бү­кіл назары мен ресурстарын Ирак­қа басып кіруге бөлмесе де, Ауған­станда жүргізілген сәтсіз саясаттың алдын ала алмас еді.

Пәкі­станда жасырынды. Ол ел астанасы – Исламабадтан небәрі 120 шақырым жерде, Пәкістан әскери академиясы орналасқан орташа қала – Абботтабадты мекендеді.

Сонымен қатар кейбір «Тали­бан» басшысы биліктен қуыл­ғаннан кейін Қатарға көшті, Пәкістанның қызметтераралық барлау агенттігінің қолдауымен және мақұлдауымен олардың көпшілігі аталған елге келді. Былтыр Дональд Трамп әскерді шығару жөнінде келісім жасас­қан «Талибанның» оппо­зиция­лық топ ретінде өмір сүруі, негізінен, Пәкістанның қол­дауы­на байланысты.

АҚШ-тың 11 қыркүйек оқи­ғасынан кейінгі ең үлкен сәт­сіздігі – Ауғанстанмен шекаралас жатқан мемлекеттердің – Иранның, Қытайдың, Ресейдің, Орталық Азияның бес мемлекеті мен Үндістанның келісіміне, ең бастысы Пәкістанның ұзақ мерзімді қолдауына қол жеткізе алмауы. Әрине, олардың кей­бірі ешқашан қолдамайтыны анық. Бірақ Пәкістан ұзақ уақыт бойы америкалық тараптан  әскери және басқа да көмек алып отырды. «Қырғи қабақ соғыс» кезінде АҚШ-тың одақ­тасы саналды. Аталған елдің Қытаймен ауыз жаласуы, ядро­лық қару бағдарламасына қытай­лықтардың қолдау көр­сетіп, технологиясымен бөлісуі АҚШ тарапынан ауылын алшақ қондырғанының белгісі ретінде көрінуге тиіс еді.

АҚШ-қа Ауғанстанда ұзақ мер­зімді тұрақтылықты қамта­масыз ету мүмкіндігін иелену үшін 2001 жылдан кейін Пәкі­станға қатысты жеткілікті ын­тымақтастыққа қол жеткізу оңай болмайтыны түсінікті еді. Әсіресе 2001-2002 жылдары Пәкістан мен Үндістан әскері қақтығысып, ядролық со­ғыс қаупі туындағанда қауіп күшейе түсті. Сонымен қатар бұл кезеңде АҚШ-тың сырт­қы сая­саттағы негізгі мақ­саты – Үн­ді-Тынық мұхиты ай­ма­­ғын­да Қытайдың күшейіп келе жат­қан ықпалына қарсы тұру үшін Үндістанмен тығыз қарым-қатынас орнату болды (осылайша 2005 жылы АҚШ пен Үндістанның азаматтық ядролық келісімі жасалды). Бұл серіктестік қазіргі таңда Байден әкімшілігінің Үнді-Тынық мұ­хиты стратегиясының басты бөлігі саналады. «Төрттік» елдерінің (Үндістан, Жапония, Аустралия және АҚШ) рөлін күшейту арқылы осыған қол жеткізу қарастырылған.

Осылардың бәріне көз жү­гір­те отырып, Буштың 2002 жыл­ғы халыққа жолдауындағы бас­ты қателігі – Американың жау­ларын «зұлымдықтың негі­зі» деп сипаттауы болды. Ол тер­ро­ризмді қолдайтын мемлекет­тер деп айыптаған үш мемлекет – Иран, Ирак және Солтүстік Корея­ның ешқайсысы АҚШ-тың Ау­ғанстандағы сәтсіздігіне, «Тали­бан­ның» қайта оралуына кінәлі емес.

Бұған кінәлі, негізінен, Пәкі­стан мен Американың аталған елді өз жағына шығара алмауы. Тіпті 2003 жылы АҚШ бү­кіл назары мен ресурстарын Ирак­қа басып кіруге бөлмесе де, Ауған­станда жүргізілген сәтсіз саясаттың алдын ала алмас еді.

Бұлай деп айту назарды қай­ғылы сәтсіздіктерден аудару емес. Бұл – Американың ха­лық­­аралық байланысындағы мо­раль­дық кемшіліктері мен жос­парлаудағы қабілетсіз­дігі­нің көр­сеткіші. Financial Times жур­на­­лисі Гидеон Рахман атап өт­кен­дей, қазір біз пос­таме­ри­­к­алық әлем­де өмір сүріп жат­­қанымыз сөзсіз. Фа­рид Закария 2008 жы­лы қар­жы­лық дағ­дарыстан бір­неше ай бұ­рын осындай атаумен кіт­ап шы­ғар­ғанда, көпшілік оны ерте деп есеп­теген. Енді дәл уа­қы­тында шы­ғарылғанына күмән жоқ.

Билл ЭММОТТ,

The Economist журналының бұрынғы бас редакторы, Пандемиядан кейінгі саясат жөніндегі жаһандық комиссияның тең директоры 

Copyright: Project Syndicate, 2021.

www.project-syndicate.org