Су дағдарысынан үнемдеу ғана құтқарады

Бір қарағанда су ағыл-тегіл тегін жатқан дүниедей көрінетіні рас. Сондықтан шығар, сана­мыз­да арзан затты «судай тегін» екен деп сипаттап жатамыз. Бірақ кейінгі уақытта бұл түсі­ніктен арылатын кез келді. Өйткені келешекте ауқымы кең жанжалдар су жетіспегеннен басталуы мүмкін. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев мұны жете түсінетіні анық.

«Біріккен Ұлттар Ұйымы алдағы он жылдың ішінде жа­һан­­дық деңгейде су ресурсы­ның тапшылығы болады деп бол­жам жасады. 2030 жылға қа­рай су тапшылығының көлемі 40 па­йызға жетуі мүмкін. Сон­дық­тан біз жаңа технологиялар мен цифр­ландыру арқылы суды үнем­деуге көшуіміз керек. Су тап­шы­лығын жоюдың басқа жолы жоқ. Бұл – аса маңызды міндет», деген еді Президент өз сөзінде.

БҰҰ-ның болжамына сенсек, 2050 жылға қарай су тап­шы­лығы күшейіп, содан кейбір аймақтағы елдер ішкі жалпы өнім көлемінің 6 пайызын жо­ғалтуы мүмкін. Сондай-ақ болжам бойынша 2030 жылға таман әлем халқының 40 пайызы су тапшылығын қатты сезінуі ықтимал. Соның салдарынан 700 миллионға жуық тұрғын босып кетуі мүмкін.

Бұл өз кезегінде «домино эффек­тісін» береді. Яғни су тап­шы­лығынан өндіріс көлемі азая­ды. Одан кейін халықтың әл-ау­қаты төмендейді. Сосын тұрғын­дардың жаппай көшуі басталады. Ақырында олар су жеткілікті өңірге ағылып, ол жақта да су тапшылығы туындайды.

Ғалымдар сондықтан осы бастан дабыл қағып жатыр. Жер жаһан қазірдің өзінде су тап­шылығын қатты сезініп отыр. Мәселен, 2017 жылы шартарапта «тіршілік нәрі» жетпегендіктен гуманитарлық дағдарыс болып, Африка мен Таяу Шығыстағы 20 миллионға жуық адам аш қалды.

2018 жылы Оңтүстік Африка Республикасындағы қуаңшылық кезінде Кейптаунда су мүлдем таусылуға шақ қалды. Бұрын-соңды мұндайды көрмеген ша­һар билігі оны пайдалануға жап­пай шектеу қойды. Құдай сақ­тап дер кезінде жаңбыр жа­уып, африкалықтарды бір апаттан аман алып қалған-ды. Әйтсе де, сол жылғы қуаңшылық салдарынан өңірге 400 миллион доллар шығын келді.

АҚШ-тағы ең үлкен су қой­масы Мидтің арнасы тартылып барады. Қазіргі таңда ондағы судың көлемі 36 пайызға дейін азайған. Бұған дейін Мидте мұн­дай мәселе болған емес. Су қой­масы Колорадо өзенінің бо­йында, Аризона мен Невада штат­тарының түйіскен жерінде орналасқан.

Ғалымдар тағы бір ыстық әрі құрғақ жаз кезіксе, Мидтің суы толарсақтан ғана келуі мүмкін екенін айтады. Қазіргі таңда су қоймасының маңызы зор. Ол Аризона, Калифорния және Невада штаттарын сумен ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар аталған штаттар­ға қажетті электр энергиясын өндіреді.

АҚШ-тың құрғақшылықты бақылау орталығының келтірген деректеріне сәйкес елдің батыс жағалауының 75 пайызы қатты құрғақшылыққа тап келді. Әйтсе де, аймақта ондаған жыл бойы құрғақшылық бәсеңдеген емес. Климат дағдарысы қуаң­шы­лықтың әсерін күшейтті. Өйт­кені температураның көтерілуі онсыз да сирек жауатын қарды тоқтатып, ылғалды жойып жі­берген. АҚШ Ішкі істер ми­­нистрлігінің хабарлауын­ша, құрғақшылық салдарынан Колорадо өзені жүйесінің қуаты екі есе азайған. Бұл – үл­кен қауіп. Өйткені әр 10 амери­ка­лық­тың біреуі Колорадо өзе­ні­­нің суына тәуелді.

Бразилия да су тапшылығын сезініп отыр. Мәселен, Сан-Паулу штатын сумен қамтамасыз ететін «Кантарейра жүйесі» тартыла бастаған. Соның салдарынан бірнеше бөген жүйесінің күші небәрі 40 пайызы ғана жет­кен. Сол секілді 2015 жылғы қуаң­шылық кезінде General Motors компаниясының суға жұм­салатын шығыны 2,1 миллион, электр энергиясына төлейтін қаржысы 5,9 миллион долларға көбейді.

Сонымен қатар Иран, Ирак, Ливан секілді елдердегі қой­ма­лардағы су деңгейі өте төмен. Қытай 2015 жылы қағаз шы­ға­ратын кәсіпорындардың су тұты­нуын 10 пайызға азайтуға мін­деттеген. Көп ұзамай қағаз­дың бағасы көтеріліп шыға келді.

Үндістандағы ахуал мүлдем қиын. Елде жүргізілген есептеулерге сүйенсек, қазіргі таңда 21 не­гізгі қала маңындағы жерасты суы таусылуға жақын. Демек, 100 миллион адам «тіршілік нәріне» мұқтаж болуы мүмкін. Сондай-ақ Үндістандағы аудандардың төрттен үші, яғни 638 миллион тұрғын су тапшылығынан түрлі қиындықтарға тап келмек.

«Судың да сұрауы бар» екенін жақсы түсінген көптеген компания қазірдің өзінде «тірші­лік нәрін» тиімді пайдалануға кірісті. Бассейндердің көлемі әр қилы, әр аумақта орналасқаны белгілі. Көптеген бизнес өкілі өзендердің осы артықшылығын игілігіне жаратпақ. Мәселен, Apple компаниясы өзінің зауыт­тарын суы мол өзендердің маңа­йы­на шоғырландыра бастады.

Бір қызығы, Жер шарының басым бөлігін (71 пайызға жуық) су алып жатыр. Дегенмен су мұншалықты көп екеніне қа­ра­мастан, тұтынуға келмейді. Өйткені оның 97 пайызы тұзды. Қалған үш пайыз ғана тұщы. Оның өзінде, тұщы су қорының басым бөлігі Антарктида, Арк­тика секілді мәңгі қар құр­сан­ған аймақтар мен құзар шың­дардағы мұздықтарға тиесі­лі. Күнделікті өмірімізге керек ауыз су, экожүйеге кететін өзен суы 1 пайызға да жетпейді.

Жыл сайын адамзат пайдаланатын тұщы судың көлемі 4,3 триллион шаршы метрді құрайды екен. Мұның 70 па­йызы ауыл шаруашылығына, 19 пайызы өнеркәсіпке, ал қалған 11 пайызы күнделікті тұрмыс­қа жұмсалады. Әлбетте, бұл – әлемдегі орташа көрсеткіш. Әйт­песе, әр мемлекеттің суды тұтыну мөлшері әрқалай екені түсі­нікті. Мысалы, АҚШ-та су тұты­нудың 37 пайызы өндіріске, 40 па­йызы ауыл шаруашылығына тиесілі. Үндістанда ауыл шаруа­шылығына кететін су мөлшері 90 пайыздан асады. Қытайда бұл салаға 65 пайызға жуығы кетсе, 22 пайызы өндіріске жұмсалады.

Жалпы, Азия «үшінші полюс» саналады. Өйткені құр­лық тұщы су қоры жөнінен Арк­тика мен Антарктидадан кейін үшінші орында тұр. Яғни мұздықтар өте көп. Оған қоса, әлем халқының басым бөлігі осында мекендегенін ескерсек, олардың бәрі таулар басындағы ақ жабынға мұқтаж.

Өкінішке қарай, климаттың өзгеруі салдарынан Азияның шыңдарындағы мұздықтар жылдам еріп барады. Кейінгі он жылда өзендерге құйылған су көлемі 16 пайызға азайған. Соның кесі­рінен құрлықтағы негізгі 14 өзен мен оның алабы келешекте сусырап қалуы мүмкін. Соның үшеуі, атап айтсақ, Балқаш су алабы, Сырдария су алабы мен Әмудария су алабы Орталық Азияда жатыр.

Сондықтан су мәселесі Ор­та­лық Азияны да айналып өт­пейді. Оның үстіне, аймақтағы ірі өзендердің барлығы транс­ше­каралық. Ондаған жылдан бері сол трансшекаралық су ресурстарын бірлесіп пайдалану жайы Орталық Азия елдері үшін күрделі проблеманың біріне айналды. Әсіресе Сырдария мен Әмудария өзендерін бірлесе пайдалану өте өзекті. Сырдария өз бастауын Қырғызстаннан, Әмудария Тәжікстаннан алады. Сондықтан Орталық Азия­дағы өзге мемлекеттер қырғыз бен тәжік ағайындардың «жомарт­тығына» тәуелді. Дәлірек айт­қанда, негізгі су ағынын реттеу тетігі солардың қолында.

Қазақстан мен Қытай арасында шекараны кесіп өтетін үлкенді-кішілі 25 өзен бар. 2001 жылы қос тараптың үкіметтері трансшекаралық өзендерді пайдалану туралы келісім жасасқан. Бірақ Ертіс пен Іленің тағдыры толыққанды шешілген жоқ. Екі өзеннің тағдыры Қазақстан үшін аса маңызды. Себебі Ертіс пен Іленің 70 пайыз суы Қытай аумағынан бастау алады. Оған қоса, Бейжің билігі өз аумағында өзен суын қолдану көлемін жыл сайын арттырып отыр.

Енді қайтпек керек? Прези­дент атап өткендей, жаңа технологиялар мен цифрландыру арқылы суды үнемдеуге көшуі­міз қажет. Бұдан басқа жол жоқ. Қанша қаласақ та, Тянь-Шань мен Алатаудың басына қар жыл­дағы­дан көп түспейді. Өзен суы кенеттен молайып кетпейді. Оның үстіне, өзендердің аяғында жатқандықтан Қазақстан үшін су көршілес елдерге қарағанда өте өзекті. Ендеше, сөзден іске көшетін сәт келді.