Міне, осы және өзге де өзекті мәселелерге сала мамандары және жауапты өкілдер арқылы жауап іздеп көрдік. Білім және ғылым министрлігіне қарасты Ғылым комитетінің басшысы Жанна Құрманғалиева Жолдаудағы мәселелерді ғалымдардың көп жылдан бері айтып келе жатқанын жеткізді: «Президенттің Жолдауы ғылыми қауымдастықтың арасында үлкен қолдауға ие болып отыр. Өйткені Жолдаудағы мәселелер ғалымдар тарапынан қаншама жыл бойы айтылып, көтеріліп келе жатыр. Бұл қандай түйткілдер? Біріншіден, ғалымдар жалақысының тұрақсыздығы. Бүгінде ғалымдар жалақыны институт директоры болмаса, тек қана конкурс арқылы ғана ала алады. Былтырға дейін конкурстар 3 жылда бір рет қана өткізілетін. Сондықтан ғылыми қызметкер болғанымен, ғалым конкурста жеңбесе, 3 жылға дейін ғылымнан да, институттан да қол үзуге мәжбүр болатын. Мұның себебі қазір қолданыстағы «Ғылым туралы» заңға сәйкес базалық қаржыландыру көлеміне тек әкімшілік және техникалық қызметкерлердің жалақысы және ғимаратты ұстау шығындары кіреді. Осы жағдайды өзгерту үшін Мемлекет басшысы базалық қаражат есебіне жетекші ғалымдардың жалақысын енгізуді тапсырды. Екіншіден, Жолдаудағы ғалымдардың назарын өзіне аударғаны – ғалымдардың еңбегіне лайықты жалақы төлеу мәселесі. 2020 жылды алатын болсақ, ғалымдардың орташа еңбекақысы 152 мың теңгені құрады. Сондықтан қазір біз Президенттің Жолдауда айтқан тапсырмасына сәйкес қолданыстағы заңға өзгерістер енгізу бойынша Қаржы министрлігімен және басқа да тиісті ведомстволармен бірлескен жұмыстарды бастадық», деді Ж.Құрманғалиева.
Іргелі ғылым тікелей қаржыландырылады
Енді Жолдауда айтылған тағы бір түйткіл бар. Бұл – іргелі зерттеулермен айналысатын институттардың жайы. Мемлекет басшысы осы мәселе туралы: «Мен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында іргелі ғылыммен айналысатын ғылыми-зерттеу институттарын тікелей қаржыландыру тәртібін енгізуді тапсырдым. Құзырлы министрлік осындай ғылыми мекемелерді іріктеудің және қаржыландырудың айқын әрі ашық ережесін әзірлеуі керек», деген еді. Осы ретте Ғылым комитетінің төрағасы Ж.Құрманғалиева мынадай пікірін алға тартты:
«Іргелі ғылыммен айналысатын институттарды қаржыландыру мәселесі ең алдымен әлеуметтік-гуманитарлық зерттеулерге қатысты. Иә, аталған түйткілдің түйінін тарқатуды Президент былтыр тапсырған. Алайда тиісті заңнамаға өзгеріс енгізбей, мәселе шешілмеді. Сондықтан іргелі ғылыммен айналысатын институттарды қаржыландыруға кедергі келтіріп тұрған заңнамаға өзгеріс енгізуді міндеттеді. Содан соң Жолдаудағы ғалымдардың қолдауына ие болған міндет – Ұлттық ғылыми кеңестерге қатысты өзгеріс. Бұған дейін ғалымдар Ұлттық ғылыми кеңестердің шешіміне жиі шағымданатын. Бірақ арызын қарастыруға мүмкіндік болмайтын. Енді Президенттің Жолдаудағы тапсырмасы бойынша Ұлттық ғылыми кеңестердің шешіміне апелляция институты енгізіледі».
Осы орайда оқырмандар мен қоғам арасында «Іргелі ғылыммен айналысатын нақты қандай институттар тікелей қаржыландыруға ие болмақ?» деген сұрақ туатыны заңды. Тиісті ведомствоның таратқан ақпаратына қарағанда, бұл – ұлттық мазмұны бар гуманитарлық ғылымдар, тарқатып айтқанда, тіл білімі, әдебиет, тарих, философия, археология саласын қаржыландыру жоғары деңгейде емес. Сол себепті де аталған ғылым саласына, сондай-ақ осы бағыттарда зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдарға мемлекеттен қолдау көрсетілуі керек.
Жолдауды тиімді іске асыруға септесетін ұсыныстар
Президент Жолдауда: «Ғылымды дамыту – біздің аса маңызды басымдығымыз. Бұл саладағы түйткілдердің шешімін табу үшін жылдың соңына дейін заңнамаға өзгерістер енгізу қажет», деді. Ғылым саласын дамытуға не кедергі? Оны жою үшін заңға қандай өзгерістер енгізу керек? Осы сұрақты Адам құқығы, инклюзия және азаматтық қоғамды зерттеу орталығының директоры, Еуразиялық технологиялық университетінің қауымдастырылған профессоры, құқық PhD докторы Халида Әжіғұловаға қойып көрдік.
«Былтыр әріптестеріммен бірге «Институционалдық реформалар мен 100 қадам Ұлт жоспары бойынша секторды өзгерту менеджерлерін даярлау» мемлекеттік бағдарламасына қатыстық. Сонда елдегі ұлттық ғылымның жай-күйіне және ғылымды басқарудың прогрессивті халықаралық тәжірибесіне кешенді талдау жүргіздік. Cол зерттеудің негізінде Қазақстанда ғылымды басқару бойынша бірнеше ұсыныс әзірледік. Бұл ұсыныстар 12 елдің жетекші ғылыми орталықтары мен университеттерінің, Қазақстанның ғылыми қоғамдастығы мен мемлекеттік органдарының белгілі ғалымдарының қатысуымен түрлі пікірталас алаңдарында талқыланды. Осы ұсыныстардың бірнешеуін жүзеге асыру үшін Салық кодексіне және «Ғылым туралы» заңға өзгерістер жобасын дайындадық. Біріншіден, салықтық жеңілдіктер мен преференциялар арқылы компаниялардың ғылымға жеке инвестиция салуына салықтық жеңілдіктер. Қазір Қазақстандағы ғылыми-зерттеулердің көп бөлігі мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Ғылымға жеке инвестициялардың үлесі өте аз. Зерттеулер мен әзірлемелерге инвестиция салатын компаниялар үшін тартымды салық режімі жағдайды өзгертуге көмектеседі. Енді Салық заңнамасына сәйкес салықтық жеңілдіктер, оның ішінде қосымша құн салығынан босату тек ғылыми ұйымдардың өзіне ғана қатысты. Біз басқа кәсіпкерлер үшін де салық жеңілдіктерін енгізу керек деп есептейміз. Бұл компанияға пайданы арттыруға немесе өндіріс шығындарын азайтуға көмектесетін ғылыми-зерттеулерге инвестиция салуға ынталандырады», деп жауап берді Х.Әжіғұлова.
Сарапшымыздың әріптестерімен бірлесе жасаған ғылымның дамуына ықпал ететін өзгерістер жайлы талдаулары бұдан да тереңде екен. Ғылымды басқарудың прогрессивті халықаралық тәжірибесіне кешенді талдау жүргізген топтың мүшесі бизнес тарапынан ҒЗТКЖ (ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар) үлесін (жалпы қаржыландырудың 60% пайыздан 75% пайызға дейін) ұлғайтуды ұсынып отырғанын жеткізді. Х.Әжіғұлова мен командалас зерттеушілерінің ойынша, ҒЗТКЖ-ға кететін шығындар бойынша салық салынатын пайдадан шегерімдердің сомасы Сингапурдың үлгісімен 300%-ға дейін ұлғайтылуы тиіс. Мұндай шара Сингапурға 1990 жылдары инновациялық жоғары технологиялық компаниялардың көбеюіне, дамуына мүмкіндік берді. Ал Қытайда компаниялар ҒЗТКЖ нәтижелері енгізілгеннен кейінгі бірінші табыс түскен соң 2-5 жыл бойы салық демалысын ала алады.
«Кәсіпкерлікке салық жеңілдіктерін беретін уақыт жетті. Ғылым мен инновацияның негізгі қозғаушысы – бизнестің сұранысы. Сонымен қатар салықтық жеңілдіктерді алу мүмкіндігі шағын және орта бизнесті ғылыми-зерттеулерге инвестиция салуға ынталандырады. Осылайша, біз Қазақстанда ғылымды қажет ететін өндірістердің санын көбейтеміз: бұл инновациялық өнімдер мен қызметтер болуы мүмкін. Салыққа қатысты тағы бір ұсыныс, университеттік ғылымды дамыту қажет. Салықтық жеңілдіктер жоғары оқу орындарындағы ғылымның дамуына ықпал етеді. Жоғары оқу орындарындағы зерттеулердің тиімділігі өте жоғары. Өйткені университеттерде құнды адами ресурстар, яғни ғалымдар, сондай-ақ зерттеулерге арналған заманауи зертханалар құруға арналған алаңдар бар. Университеттер мен кәсіпорындар өте жемісті ынтымақтастықта бола алады. Мәселен, компаниялар университеттерде ендаумент (endowment) қорларын құрып, сол арқылы ғылыми тапсырыстар бизнес қажеттіліктеріне қарай қаржыландырылады. Ғылым, кәсіпкерлік парктері – университеттер мен бизнестің табысты ынтымақтастығының тағы бір мысалы. Айталық, Ұлыбританиядағы Лофборо университетінде Ғылым және кәсіпкерлік паркі құрылды, онда ұлттық әлемдік беделі бар 80-нен аса компанияның кеңселері ұсынылған және 2 500-ден астам адам жұмыс істейді. Осындай саябақтар аясында университеттер мен бизнес жаңа ғылыми білім мен технологияларды құру және ғылыми қызмет нәтижелерін коммерцияландыру үшін бірлескен ғылыми жобаларды жүргізе алады», дейді Х.Әжіғұлова.
Оның ойынша, жоғары оқу орындарындағы ғылым жөніндегі проректорлардың жергілікті кәсіпкерлерді ғылыми-зерттеулеріне инвестиция тартуға ынталандыру үшін өз университеттерінің ғылыми әлеуетін бизнес-қауымдастыққа сатуы маңызды. Атап айтқанда, жоғары оқу орындары жыл сайын жәрмеңке өткізе алады. Университеттерде жас ғалымдарға ғылыми кәсіпкерлікті үйретуге болады және бұл оларға өздерінің ғылыми стартаптарын құруға көмектеседі. Осылайша, бізде ғылыми-зерттеулерден ақша табатын және өздерінің ғылыми жобаларына инвестиция тарта алатын ғалым-кәсіпкерлер қауымы қалыптасады. Сонда елімізден де Илон Маск сияқты отандық миллионер ғалымдар шығады.
Аяқталмай қалған зерттеулер бар
Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында ғылым саласын гранттық қаржыландыру мерзімін бес жылға дейін ұзарту мәселесін қарастыруды тапсырды. Бұл несімен маңызды? Ғалымдар мен ғылымға қандай пайдасы бар? Білім және ғылым министрлігінің жанынан құрылған Жас ғалымдар кеңесінің төрағасы Еламан Айболдинов ғылым саласын гранттық қаржыландыру мерзімін бес жылға дейін ұзарту ғылыми нәтижені жақсартуға септігін тигізетінін айтады.
«Ғылым саласын гранттық қаржыландыру мерзімін бес жылға дейін ұзарту кейбір ұзақ уақытты қажет ететін маңызды зерттеулерге өте пайдалы. Жалпы, ғылыми жаңалық немесе ғылыми-зерттеудің нәтижесі 1-2 жылда шығарыла салмауы мүмкін. Әртүрлі ғылым саласы бар ғой, мысалы, картоптың сортын, қойдың, жылқының тұқымын шығару 3-5 жыл емес, ондаған жылды қажет етеді. Осындай бағыттағы зерттеулерге 3 жылдық қана қаражат бөлінеді. Әрі қарай тағы конкурсқа береді. Бұл жолы конкурстан түрлі себеппен өтпей қалуы мүмкін. Сондайда зерттеу соңына, нәтижесіне жетпей аяқсыз қалып қояды. Содан келіп әп-әдемі жұмыс істеп, жақсы нәтиженің шетін көрсетіп қалған, бір-бірін толықтырып әрекет еткен ғалымдар тобы тарап кетіп жатады. Отандық ғылымға, ғалымдарға сенім содан төмендейді. Сол себепті Президенттің Жолдаудағы айтылған тапсырмасы өте орынды. Бұл – ең алдымен ғалымдар мен ғылымға пайдалы шешім», дейді Е.Айболдинов.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, Жолдау жүгі жеңіл болмай тұр. Ең бастысы – тапсырмалар мен міндеттердің қалай, қандай нәтижемен орындалатынында. Ал одан да маңыздысы – ғылымға, ғалымдарға тиімді тетіктің болуы.
