1923 жылы Орынбор қаласында «Денсаулық», 1924 жылы Петропавлда «Гигиена», 1926 жылы Мәскеуде «Жұқпалы науқастар мен оларға қарсы қолданылатын шаралар» атты кітаптар мен 1927 жылы Қызылордада «Гигиена» атты медициналық оқулық жазып, бастырып шығарған. Сонымен бірге ол атақты дәрігерлер – Д.Глобаның «Көз ауруы», Е.Муралевичтің «Мерез дерті», Е.Клотованың «Қолдағы хайуандардан адамдарға жұғатын науқастар» атты шығармаларын тәржімелеп, бастырған. Аудармалары жоғары сапалы, қазақтың ұғымына қанық, бірден түсінуге болады. Басқасын айтпағанда аз уақытқа халыққа ауадай қажетті осынша кітап шығарған адамның еңбегі Кеңес Одағы жылдарында Алаш партиясының белсенді мүшесі болғаны себепті айтылмай келді. Тіпті Тәуелсіздік жылдары да оның есімі атала қойған жоқ.
Жұмағали Тілеулин 1890 жылы Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданының аумағында дүниеге келген. 1910 жылы Омбыдағы әскери-фельдшерлік мектепті бітірген. Өзі туған өңірде болған «лөктір Құсайын» деген адамның шәкірті болып, адамды қазақтың қара емімен де, еуропалық медицина ілімі арқылы емдеуді де бала жасынан бойына сіңірген. Ал Алаш қозғалысы басталғанда оның белсенді мүшелерінің бірі болады. Ол Алаш қозғалысының барлық ірі қайраткерлерімен тығыз қарым-қатынаста болған. Міржақып Дулатовтың «Оян, қазақ» өлеңі «қуғындалғанда» Қызылжарда бір мың данасын жандармериядан жасырып қалған да Жұмағали.
1913-1918 жылдары ол Қызылжар қаласындағы ояздық ауруханада дәрігер болып істеген. Көптеген адамның өмірін ажалдан арашалап қалған. Оны біздің төңіректегі қазақтар арасынан шыққан дипломды тұңғыш дәрігер деп те атауға әбден болады.
1918 жылы Қызылжарда «Совдеп» орнағанда дәрігер болып жүрген Жұмағали Тілеулинді түрмеге жабады. Сонда Мағжан өзінің «Г-ға» деген атақты өлеңін жазып, тұтқындағы жазықсыз жолдасы Жұмағалиға рухани қуат берген. Онда мынадай жолдар бар:
«Ардақты ер!
Ұмытылмас еткен ісің,
Күні ертең айбынды Алаш жинап есін,
Көксеген көп заманнан тілегіңді
Жарыққа шығаруға жұмсар күшін!».
Бертін Жұмағали Тілеулин туралы жергілікті өлкетанушы Қайролла Мұқанов орыс тілінде көлемді кітап жазды. Журналистиканың ақтаңгері Сарбас Ақтаев ағамыз «Ана тілі» газетіне көлемді мақаласын шығарды. 2008 жылы өзіміз де «Мағжан өлеңінің кейіпкері» деген атпен «Егеменге» мақала шығарған едік. Кейін көкшетаулық әріптесіміз Байқал Байәділ де «Осы жұрт Жұмағалиды біле ме екен?» атты мақала бастырды. Қазір Көкшетау қаласында Жұмағали Тілеулиннің атына көше аты берілген. Тек Петропавл қаласында оның есімін жаңғырту қолға алынбай тұр.
Осы олқылықтың орнын толтырғандай жуырда Петропавл қаласында Жұмағали Тілеулин еңбектерінің төте жазудан кирилл әрпіне аударылған жинағы жарық көрді. Оны жергілікті журналист, әдебиетші ғалым Зарқын Тайшыбайдың бастамасымен облыстық архив құрастырған екен. Бұл еңбектің жарық көруіне әсіресе архив директоры Сәуле Мәлікованың сіңірген еңбегі зор. Жұмағали Тілеулиннің жинағымен қатар олар Қызылжарда 1918-1919 жылдары басылып тұрған «Жас азамат» газетінің де кирилл әрпіндегі нұсқасын жеке кітап етіп, бастырып шығарды. Жуырда С.Мұқанов атындағы облыстық кітапханада Қызылжар жұртшылығының зиялы қауымы қатысқан жиында осы екі кітаптың тұсаукесер рәсімі болды. Онда облыс әкімінің орынбасары Ғани Нығыметов те сөз сөйлеп, «Рухани жаңғыру» бағдарламасының шеңберінде атқарылған бұл игі іске алғысын білдірді. Біз өз тарапымыздан облыс басшысының есіне осындағы медициналық колледжге Жұмағали Тілеулиннің есімін беру туралы бұрынғы өтінішімізді еске салдық. Мұны жиналған халық та, Ғани Нығметов те қолдады.
ПЕТРОПАВЛ
