«Қазақ – байлық құдайдан» дейді. Ол кездегі байлар өздерінің арғы ата-бабаларынан жалғасып келе жатқан тектілікпен дүниелерін өздерінің ағайындарымен бөлісіп, ауылдағы кедей адамдарға қарайласып отырған. Қазақ байлары елге сыйлы, текті адамдар болған. Байлар кеткеннен кейін, мал құрыды, қазақ аштықтан қынадай қырылды. Ауылдағы әр он адамның жетеуі аштықтан өлім құшты. Ел босып кетті.
Үкімет билігін қолына алған Сталиннің озбыр саясатымен дені дұрыс адамның ойына келмейтін неше түрлі өтірік жаламен қазақтың ел алдына шығып жүрген азаматтарын түрмеге жапты. Артынан «үштіктің» қаулысымен, «халық жауы» деген ат тағылып, олар атып өлтірілді. Ел ішіне жасырын тыңшылар жіберілді. Көптеген тұрғын ІІХК-нің (НКВД) жасырын агенттеріне айналды, оларды жасырын марапаттап, ынталандырып отырды. Осындай озбыр саясаттың кесірінен талай азаматтың тағдыры тәлкекке айналып, ажал құшты. Халық өздерінің жанашыр азаматтарынан айырылып қалды.
Сол сұрапыл жылдардың куәгері болғандардың басым бөлігі бүгінде өмірден озды. Ел басынан өткен осы қаралы күндер туралы кезінде әңгіме қозғауға қатаң түрде тыйым салынды. Ондайлар бола қалса, «партияның саясатына қарсы ел ішінде үгіт жүргізді» деген айып тағылып, сотталды. Керісінше жауыздардың әрекеттерін қырағылыққа балап, «халықтың жанашыры» атандырып, ақын-жазушылар олардың мақтауларын бірінен-бірі асырып жатты. Осындай аяр саясаттың кесірінен ел тарихының қаралы беттерінен хабарсыз, «Октябрь революциясы жеңіске жетіп, ұлы Ленин, Сталин сияқты көсемдер мен орыс халқының ағалық қамқорлығының арқасында қазақ елі осындай жетістіктерге жетті», деген атеизм мен жалған патриоттық рухта тәрбиеленген, қазақтың ұлттық дәстүрі мен өзінің жеті атасын да білмейтін ұрпақ өсіп жетілді. Көп дүние ұмыт болды. Қазақ даласын қан сасытқан нәубет біздің ауылды да айналып өткен жоқ. Сол бір жылдардың ызғары әлі күнге дейін жаныңды қариды.
Бүгінде үлкендердің өзара жасырын әңгімелерін естіп қалған құйма құлақ ағаларымыз бен апайларымыздың ашаршылық туралы, саяси қуғын-сүргіндер туралы там-тұмдап айтқандары бізге нәубет жылдарынан жеткен деректердің үлкен қоймасындай болды. Осы кісілерден сұрастырып жүріп жинаған әңгімелерімнің арқасында толық болмаса да ауылымыздан қуғын көрген азаматтар туралы біраз дерек жинадым. Көптеген адамдардың толық аты-жөндерін ол кісілер де ұмытқан. Сол айтылған әңгімелердегі адамдардың аттарын нақтылау үшін архивтерді ақтарғанда аса көп дүние шықпады. Дегенмен сол жинақталған деректер арқылы 37 адамның бірқатарының дерегін жаза кетейін.
Күрішбаев Спан Кент болысында болыс болған. Кент қара ағашынан екі қабатты үй салып, оның үстіне аурухана, астыңғы қабатында мектеп ашқан. Кейін мал-мүлкі тәркіленіп, отбасы ойран болған. Кейбір балалары Қытайға қашып кеткен. Ол кісілерге ағайын болып келетін Әшімнің баласы Әміржанның айтуы бойынша, Спанның балаларын ұстау үшін, өзін қайтадан Қарқаралыға алып келіп кепілдікте ұстаған. Денсаулығына байланысты бір адамдардың көмегімен Қарқаралыдағы ағайындарының үйіне шыққан екен. Спан үйдің жертөлесінде жатып қайтыс болыпты. Түн ішінде жаназасын оқып, жасырын жерлепті.
Ахметбек Әрінов марқұмның жазбасы бойынша, Спанның ұлы Әбдірахманды қыстың күні ойық қазғызып, мойнына тас байлап, 17 адаммен бірге үлкен көлге тастаған екен. Оқты шығындап, қабір қазуды артық көрген. Жіп шешіліп кетсе керек. Жазғытұрым мәйіті жағаға шығып қалған жерінен таныған адамдар жасырын намазын шығарып, апарып жерлепті.
Төлеген Әбеуов – Шатырағаш колхозында басқарма болып жүрген кезінде, ауыр жұмыстан арып-ашып жүрген елге жаны ашып, колхоздың табынынан бір семіз сиырды сойғызып, етін халыққа таратып бергені үшін колхоздың партия ұйымының хатшысы мен ауылдық кеңес төрағасының қолымен аудандық прокуратураға түсірілген шағыммен 3 жылға сотталған.
Сәттар Сәлменұлы. Әкесі тәркіленгеннен кейін прокуратураның ауыл белсенділеріне берген тапсырмасы бойынша Сәттар ұсталады. Содан оны белсенділердің біреуіне ат арбамен Қарқаралы түрмесіне апару тапсырылады. Үлкен көлдің жанындағы қалың тоғайға таянғанда арбадан секіріп түсіп, тоғайға қарай тұра жүгіріп, қашып кетпекші болғанында белсенді-айдауыл атып тастапты.
Ақметкәрім Асылбекұлы. Бұл кісі негізі Томар ауылының туғаны болғанымен, ұрпағы Қасым ауылында тұрған. Көктемде жер жыртып жүрген кезінде, әбден шаршап егіншілердің қосына келсе, қызыл бұрыштың қабырғасына іліп қойған плакаттағы мойындары кере қарыс Маркс, Энгельс, Лениннің біріне-бірі жалғастырыла салынған суреттеріне қарап тұрып: «Мыналардың мойындарының жуанын қарашы. Шіркін-ай! Өздерін соқаға жегер ме еді?!» деген сөзін белсенділер дереу милицияға жеткізген екен. Он жылға сотталып, содан хабарсыз кеткен.
Міне осылай, бұл кісілердің бәрі – бөліп-жарары жоқ тағдырлас адамдар. Сол бір сұрапыл заманды көру пешенелеріне жазылған екен. Әрине, өте ауыр тағдыр. Бірақ бұл «тағдырлардың» біреулердің қолымен жасалғандығы одан да ауыр.
Мен өзім жинақтаған деректер негізінде ауылымыздың аштық пен саяси қуғын-сүргін құрбаны болған азаматтарының тізімін ұсынғанды жөн көрдім:
Әлімхан Ермеков – сотталған, Алаш ардагері, 7-ауыл.
Әміре Спанұлы – өлтірілген, Кент болысы
13-ауыл.
Әбдірахман Спанұлы – өлтірілген.
Төлеген Әбеуұлы – сотталған, Темірші болысы 9-ауыл.
Қомар Бейсенбекұлы – атылған.
Бөлемес Бейсенбекұлы – атылған.
Шөмен Нығыманов – сотталған, Кент болысы 7-ауыл.
Зәкіш Орманбетов – атылған. Кент болысы 7-ауыл.
Қалиақпар Күсембаев – сотталған, Кент болысы 7-ауыл.
Сейілхан Алин – атылған. Кент болысы 7-ауыл.
Молдахан Алин – атылған.
Бегімбай Сәрсенбайев – сотталған, Темірші болысы 9-ауыл.
Оспан Қадауов – сотталған.
Нұқыш Қоспабаев – атылған, Кент болысы 7-ауыл.
Мұқаш Сәдуов – сотталған.
Аққасқа Оспанов – сотталған.
Сыздық Тілегенов – сотталған.
Тілеш Игіліков – сотталған.
Балтабай – сотталған.
Өзбек Тілеубергенұлы – атылған, Темірші болысы 9-ауыл.
Шәйкен Ахметов – сотталған, Кент болысы 7-ауыл.
Аязбай Өміржанов – сотталған, Кент болысы 13-ауыл.
Сәттар Сәлменұлы – атылған.
Қасымбек Смақов – сотталған, Темірші болысы 7-ауыл
Жобалай Сәрсенбайұлы – атылған.
Спатай Райымбеков – мал-мүлкі тәркіленген.
Мұздыбай – Кент болысы 13-ауыл.
Спан Күрішбаев – мал-мүлкі тәркіленген.
Қабжан Спанұлы
Жақсылық Жүзбайұлы
Сәлмен
Іңірбай
Қоңырбай
Тілеуберген Ниязұлы
Сәлпік қажы
Қасен Төлеубаев – Кент болысы, 7-ауыл.
Ақметкәрім Асылбекұлы – сотталған, Темірші болысы 10-ауыл.
Балтабай – сотталған.
Өзбек Тілеубергенұлы – атылған, Темірші болысы 9-ауыл.
Шәйкен Ахметов – сотталған, Кент болысы 7-ауыл.
Аязбай Өміржанов – сотталған, Кент болысы 13-ауыл.
Сәттар Сәлменұлы – атылған.
Қасымбек Смақов – сотталған, Темірші болысы 7-ауыл
Жобалай Сәрсенбайұлы – атылған.
Спатай Райымбеков – мал-мүлкі тәркіленген.
Мұздыбай – Кент болысы 13-ауыл.
Спан Күрішбаев – мал-мүлкі тәркіленген.
Қабжан Спанұлы
Жақсылық Жүзбайұлы
Сәлмен
Іңірбай
Қоңырбай
Тілеуберген Ниязұлы
Сәлпік қажы
Қасен Төлеубаев – Кент болысы, 7-ауыл.
Ақметкәрім Асылбекұлы – сотталған, Темірші болысы 10-ауыл.
Міне, жинақталған тізімнің жобасы осындай. Мұндағы ойым, қателік кетпес үшін, білетіндер болса, артық-кемін түзесек, өте дұрыс болар еді. «Сұраусыз кеткен ер – жетім» деген емес пе?! Әлі де болса осы тізімді түгелдеп, нақтылай түссек деймін. Келешек ұрпақ сол тарих беттерінің ауыр бейнетін көрген азаматтардың аттарын ұмытпау үшін үлкен ескерткіш орнатылса, өте дұрыс болар еді.
Сәбит ТОҒАМБЕКОВ,
зейнеткер
