Қазақтың ағайынгершілігі

Атам қазақтың туыс-туған, аға-бауыр, құда-құдағи, нағашы-жиен, жезде-жеңге, немере-шөбере, жегжат-туажат секілді ­аға­­­йын­­гершілікті білдіретін атаулары туыс­қан­дық қатынасты нығайтып, береке-бірлікті арттыруға негізделген қадірлі ұғымдар. Яғни бұл атаулар біздің қазақты ағайынгершілік атты ұстынға байлап тұрған темірқазық. Осы ұғымдар арқылы халқымыз бірін-бірі таныған, қадір тұтқан, сонымен қатар ағайынгершілік, туыстық қатынастарын реттеп, жеке тұлғаның қоғамдағы орнын белгілей алған. Тіптен бұл жүйе – бір-бірін тани бермейтін былайғы жұрт өзара ағайынгершілік қатынасын жаңғыртуға, екі қазақ бір-бірін туыс-бауыр етуіне жол ашатын аса қасиетті даңғыл.

Бірде халқымыздың көрнекті ақыны Қадыр Мырзалиев Қостанай өлкесін­дегі Күнтимес деген ауылға ат басын бұ­ра­ды. Бұл ауыл – оқымысты Шоқан Уәли­ха­новтың балалық шағы өткен әрі үл­кен ғалым осында әкесі ашқан қыр мектебін­де хат таныған жер. Содан бір қариялар ке­ліп Қадыр ағадан «Қай елдің азаматысың?» ­деп сұрайды. Қадағаң:

 – Батыстың байбақтысымын, – дейді. Шалдар жамырап жүре береді.

 – Ой, құда екенсіз, үйге жүр мал соямыз. Қадағаң аң-таң. «Мен сіздерге қалай құда болам?» десе, шалдар:

 – Жастар білмейді ғой, атақты Сырым ба­тырдың әпкесі ертеде 1743-жылдары біз жақ­қа келін болып келді емес пе, сен құда болмай кім боласың, бабаларымыз «құда мың жылдық» деп бекер айтты дейсің бе, қарағым?! – депті.

Сол сияқты қазақтың біртуар ұлы Ақсе­леу Сейдімбек 1995 жылы жарық көр­ген «Көш­пелілер тарихы» атты еңбегінің 108-ші бе­тінде: «Қазақ халқының ағайынгерші­лік дәстүрі осыдан мыңдаған жыл бұрын та­рихтың еншісіне айналған құнды дүниесі. Оны алғашқы қауымдық құрылыстың наным-сеніміне теліп, ескі үрдістің қалдығы десек, онда көшпелілер қоғамының ең бір мәнді тетігін тани алмаған болар едік», деп жазса, Ресей империясының қазақ даласына жіберген елшісі А.Тевкелев 1731 жылы 27 қаңтарда Ресей Сыртқы істер коллегиясына жазған хатында қазақ халқының ең жақсы қасиеті ретінде үлкенді сыйлау, кісі ақысын жемеу, бауырмалдық, ағайынгершілік үрдісін атап өткен екен.

Осы орайда мына бір дерекке де назар аударған жөн сияқты. Ресейлік зерттеуші Виктор фон Герн осыдан бір жарым ғасыр бұрын жазып қалдырған еңбегінде: «Қазақтар табиғи қайырымды ақкөңілдігімен және қонақжайлылық қасиетімен ерекше халық. Әсіресе, бір-біріне деген ағайынгершілік бауырмалдығы олардың сүйегіне ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиеті» дей отырып, «мұндай қасиетке ие халық жер бетінен жойылып кетуі мүмкін емес», деген ой түйеді.

Демек, қазақ халқын сан ғасырлық қиын­дықтан, басы бодандыққа байланған ауыр жыл­дардан аман алып шығып, бүгінгі азат­тыққа жеткізген көзге көрінбейтін рухани қуаты осы – ағайынгершілігі, туысқа деген жылы қатынасы мен жұмсақ жүрегі. Өйткені сен досты, әріптесті, қызметтесті таңдай ала­сың. Ал ата-ана, ағайын-туысты таңдай алмай­сың. Бұлар саған берген тәңірдің сыйы һәм тағ­дырдың бұйрығы. Егер ағайының нашар болса, ол – тәңірінің сынағы. Сол нашар ағайынға қарайласып, шамаң жетсе аузын аққа тигізу – тағдыр бұйырған міндетің. Қазіргі қазақ қоғамындағы үлкен қателік – осы бір рухани сынақты түсінбейді. Ағайынгершілік дегеніміз – асыл қасиет екенін, шындығын айтқанда, ұлт пен ұлысты сақтаудың ең негізгі рухани алғышарты екенінен жұрт хабарсыз.

Дана бабамыз Абай айтқандай: «Жор­ға­лық­пенен көңілін алсам екен деген надан бей­бақ, әке-шешесін, ағайын-жұртын, адам­шылығын жауырынынан бір қаққан­ға сататын» (22-ші қарасөз) келеңсіз құбы­лыс қалып­тасты. Біле, білсеңіз қазіргі панде­мия­ны жеңудің, індеттен құтылудың жолы осы аға­йын­гершілікте. Үлкен қаламгер Әбіш Кекіл­бай айтқандай, «бір-біріне қайырым­ды, ағайынгершілікті ту еткен қауымға ғана тәңірдің өзі көмектеседі».