Алтай Англияға көшіп барғандай әсерде болған шығар шет жұрт. Британиялық Кембридж университетінің Фицуильям мұражайында өткен «Ұлы дала алтыны» атты көрме тарихшы қауымның ғана емес, қарапайым адамдардың да ерекше қызығушылығы мен таңданысын тудырды. Елеке сазы, Шілікті қорғандары және Берелдегі патшалар жазығынан табылған бірегей артефактілерден тұратын экспозиция әлемге сақ өркениеті мен мәдениеті тарихының жаңа беттерін ашты. Көрмедегі жәдігерлер ата-бабаларымыздың тау-кен өнеркәсібі мен металлургия, ауыл шаруашылығы салаларын терең меңгергендігін көрсетеді. Сондай-ақ зергерлік өнердің де ерте заманда дамығандығын айғақтайтын жәдігерлер көрмеде көрініс тапты. Мысалы, садақшының қабірінен табылған алтын заттарға қарап, зергердің асқан шеберлігін, металл өндірудің ерте заманда дамығандығын байқауға болады.
Облыс басшысы Даниал Ахметовтің айтуынша, «Ұлы дала алтыны» көрмесі екі мемлекет арасындағы мәдени алмасудың бір бөлігі ғана. Сонымен қатар алдағы уақытта бірлескен жобаларды жүзеге асыру жоспары құрылған екен.
Кембридждегі көрмеге куә болған британиялық журналистер «дәл осы көрме әлем жұртшылығының Орталық Азия көшпенділері туралы ойын өзгертті» деп жарыса жазысты. Өзгертсе, өзгерткендей. Себебі Шығыс Қазақстандағы қазба жұмыстарынан табылған жәдігерлер қазақ мәдениетінің IV-V ғасырлардың өзінде дамып кеткенін көрсетеді. Мәдениеті ғана емес, бабаларымыздың батырлығын, ержүректілігін анық аңғаруға болады. Көрмеге келушілер экспонаттарды көрумен ғана шектелмейді, қай жерден табылғанынан толыққанды ақпарат алып, қазба жұмыстары жүрген жердің фотосуреттерін тамашалайды.
Фицуильям музейінің директоры Люк Сайсонның пікірінше, Шығыс Қазақстандағы археологиялық қазба жұмыстарынан шыққан құнды жәдігерлер бұл көрме арқылы Ұлыбританияға және бүкіл әлемге танылуына мүмкіндік мол.
– Бірнеше ай бұрын қазба жұмыстары арқылы әлем тарихын қайта жазып шығудың мүмкіндігі туды. Кембриджде біз үшін ең бастысы – артефактілерді ғана емес, бүкіл археологиялық үдерісті және Қазақстанда қолданылатын сараптамалық білімді көрсету. Бұл Кембридж университетінің мұражай, туризм және археология мен мұрағаттар туралы ғылым әлеміндегі Шығыс Қазақстандағы әріптестерімен серіктестігі тұрғысынан ерекше оқиға. Еуропада алғаш рет бұл құнды материалдар біздің келушілерге көрсетілетініне өте қуаныштымыз, – деді Люк Сайсон.
Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов көрме қонақтарын ілтипатпен қарсы алып, оқиғаның Қазақстан мен Ұлыбритания қарым-қатынастары үшін маңызды екенін атап өтті. Қонақтарға көрмені кеңінен таныстырды. Көрермендердің қызығушылығына қарап, Қазақстан мен Біріккен Корольдік арасында мультимәдени қарым-қатынастың орнайтындығына сенім білдірді.
– «Ұлы дала алтыны» екі мемлекет арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға жасалған тағы бір үлкен қадам. Көрме мейірімділік пен өзара сыйластықтың жоғары деңгейін көрсетеді. Ол британдық ғылыми қауымдастықты ғана емес, ежелгі тарихтың әуесқойларын біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықта Ұлы даланы мекендеген көшпелі сақтардың өркениетімен таныстырады. Экспозиция біздің ата-бабаларымыз жасаған нағыз жауһар туындыларды ұсынады. Бұл жұмыстар ежелгі сақтардың көшпелі мал шаруашылығы, тау-кен өнеркәсібі және металлургия саласында бірегей мәдениеті мен терең білімі болғанын айғақтайды, – деп атап өтті облыс әкімі Даниал Ахметов.
Айта кетсек, көрмеге Берелден, (Катонқарағай ауданы) Елеке сазы обасынан (Тарбағатай ауданы) табылған экспонаттар қойылды. Британия қоғамының назарына ұсынылған артефактілерді Шығыс Қазақстанда, біздің дәуірімізге дейінгі VII-VI ғасырлардағы сақ элитасының қорғандарынан қазақ археологтары тапқан. Бұл кезеңді ежелгі қазақтар тарихындағы «Алтын ғасыр» деп те атайды. Экспозицияның басты жәдігері 2018 жылы табылған б.з.д. VI-V ғасырларға жататын – «Алтын адам». Оның киімінде 15 мың алтын зат бар. Қазба жұмыстары кезінде қалдықтары қару-жарақ және әшекей бұйымдармен қоршалып жатқан. Одан бөлек, мифтік жануарларға айналған жылқылар рухани шараның салмағын арттыра түсті. Төрткүл дүниеден жиналған жетекші ғалымдар жоғары баға беріп, «Әлемдік оқиға» деп атап өтті. Экспозицияларды көрген мыңдаған халық қазақтың төл тарихымен танысып, таңданып жатыр. Рас, Қара теңізден Орталық Азияға дейінгі аумақты жаулап алған ежелгі сақ тайпаларының алтын әшекейлері, тұрмыста пайдаланған заттары осы күнге дейін жетіп отыр. Тіпті былғары мен киізден тігілген киімнің қиқымдары да табылған. Атап өткеніміз, экспонаттардың толық тізімі емес. Әйтпесе, обалардан сақтардың отырықшы болғанын дәлелдейтіндей қол диірмен, жер ошақтар да табылған. Яғни скифтік сақтардың ұн жасағанын, егіншілікпен айналысқанын дәлелдейді. Ал көрмеге қойылған құнды заттардың көбі өткен жылдары ғана табылған. Көрермендердің айтуынша, әрбір жәдігер сан ғасыр өтіп кеткен дәуірлерге жетелеп әкеткендей әсер қалдырды. Салтанатты шара кезінде британиялық археологтер Шығыс Қазақстан аумағындағы қазба жұмыстарына қатысуға ниет білдіріп, екі елдің ынтымақтастығы тек осы экспозициямен шектелмейтінін жеткізді.
– Бұл көрме Англия үшін ерекше болды. Біз оны Кембриджде өткізгеніміз үшін мақтанамыз. Археолог ретінде мұның бәрін өз көзіммен көргеніме өте қуаныш-
тымын. Мені екі мың жыл бұрын өмір сүрген адамдардың мәдениеті таңғалдырды. Ойлаңызшы, көшпенділердің егіншілік және өндіріспен қатар айналысқаны қандай ғажап. Орайы келсе, сіздерде өтетін археологиялық экспедицияға қатысар едім, – деді Кембридж университетінің археология кафедрасының меңгерушісі Сиприан Брудбанк. Естеріңізге сала кетсек, Фицуильям музейінде ұйымдастырылған «Ұлы дала алтыны» экспозициясы 2022 жылдың 30 қаңтарына дейін жұмысын жалғастырады.
Шығыс Қазақстан облысы
