Өнегелі сөз өрнегі

Сағыныш пен өкініш, қуаныш пен қайғы, арман мен үміт, өмір мен өлім, тағы басқалар өмірдің қарама-қар­сы қас беттері болса, поэзияның да берік ұстыны. Ой мен сезім поэзияда көркем тілмен, тамаша образдармен өріліп жатуы шарт. Онсыз ой да, сезім де оқырманға толық жетпей, қанаты сынған құстай жер бауырлап, көтеріліп биіктей алмайды.

Жамбылдың бір құдіреті де осында. Ой мен сезімді қайталанбас образға айналдырып, көз алдыңа сөзбен салынған суреттер әкелуінде. Оқушысын да, тың­даушысын да сөздің сиқырына бөлеп, тұтқындап алады. Поэтикалық қуат еріксіз өзіне бағындырып, Жамбылдың сөз өрнегін, екпінін алдыңа тосады. Міне, ақындық дейсің. Жамбыл осылай жыр төкпесе, Жамбыл бола ма дейсің.

Бұл қасиет бала Жамбылдың өлеңге алғаш қадам басуынан-ақ көрінеді. Сөздің құдіретін ұғынуда ауыз әдебие­тін, халық ақындары туындыларын терең түйсініп, қабылдауының орны ерекше болды. Халық ақындары­ның өлеңнен дауыл туғызған шығар­машылығы Жамбыл үшін үлкен мектеп­ке айналды. Сондықтан да оның шығар­машылығындағы суреткерлік халық ақындарының туындыларындағы өктем сарын-интонациямен, сөз өрнектерімен тікелей сабақтасып жатуы бір жағы заңдылық еді.

Жігіт-желең кезінде қызға қырындап айтқан «Кәмшат қыз» өлеңінде:

Айдынның ақ шортанын

жібермейтін,

Жасымнан жаза баспас

қармақ едім, –

дейді өктемденіп. Асқақтап сөйлеп, өзін көтермелеп айту бір жағы жас Жамбылдың қыз алдындағы өр мінезін танытса, екіншіден шаршы топтың алдында өзін биіктетіп сөйлейтін халық ақындары дәстүрінің көрінісі. Осы өлеңінде тәкаппарсынған қызға тағы бір жағы қалжыңдап:

Солмай ма көктемдегі әдемі гүл?

Оңбай ма арудағы ал қызыл түр?

Еңкейіп екіндіге күн құласа

Көріксіз көрінбей ме дүние бір? –

деп ойын әрі қарай өткірлей түседі. Мұндағы ишара-базына да өлеңді көрік­тендіріп әр берген. Табиғаттың құбы­лысымен байланыстырып әдемі образ жасайды. Дүние қанша сұлу болғанмен, екіндіде жаратылыстың көркемдігін қараңғылықтың тұмшалай түсетіні бар. Әрине, ақын табиғаттың осы сәтін айтумен шектеліп отырған жоқ, ішкі базына-ойын ишарамен астарлаған. Бүгін сұлумын, көріктімін деп тәкап­парсынғанмен, сән-салтанатың мәңгілік емес, уақыт та сенің бұл ажарыңды тайдырады, жастық шақта ойна да күл дегенді астарлап жеткізеді.

Жалпы, бұл өлең әдемі қыздың порт­ретін, сән-салтанатын суреттеуге құ­рылады. Сондықтан да образға бай, ақын сөзбен сурет жасайды. Бір қарағанда көп өлеңнің бірі тәрізді көрінгенмен, шын мәнінде жас Жамбылдың ақындық қырын аша түсетін туынды.

Жамбылдың төңкеріске дейінгі өлең­де­рінің басты бір саласы – сатиралық туын­дылар. Сатиралық туындының шар­ты – ақынның Тілеміс ақынға баға бер­геніндей – «тілі мірдің оғындай, тиіп кет­се күйдірген, сексеуілдің шо­ғын­дай» – болу керек. Ақынның мұн­дай туын­дыларының адресі анық. «Абышқа», «Мөңке туралы», «Шал­табайға», «Қалиға», «Көкімге», «Кәдірбайдың төбеті», «Есенәлі мешкейге» болып нақтыланып келеді. Сөз жоқ, ақынның өлеңдері мұнан көп бол­ған. Кезінде хатқа түспегендіктен ұмытылған. Ал бір-жар өлеңдерінің ұмытылмай есте қалуы осындай сати­ралық өткірлігімен байланысты болса керек. Елге белгілі адамдардың ақын тарапынан сыналуы халықтың жадында сақталып қалса керек. Қиянатшыл, сараң, билікқұмар, елдің ақысын жеген пысықай, астамшыл адамдарды өткір сынау Жамбылдың ақындық тұлғасын айшықтай түседі. Оның әділетсіздікке көнбеуі, бетің бар, жүзің бар демей қиянатшылдарды өт­кір шенеуі ақын­ның мінезін, халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтауын біл­діреді. Ақынның бұл қасиеті оны халыққа жақындата түскені сөзсіз.

«Мөңке туралы» өлеңінде:

Жанғойлық болысы пысық келеді,

Мұрындары пұшық келеді.

Екі арадан ептеп жерінде

Көздерін қысып келеді.

Сөздерін ұзарта келеді,

Өңешін қызарта келеді.

Өнімі азырақ жерде

Үстіне тұз арта келеді.

Ыңыранып отырып алады,

Әр алуан қырға салады.

Ақыры құдайы жарылқап,

Қалталарын толтырып алады, –

деп портрет жасаумен шектелмей, мі­нез-қылығын, айла-қулығын, құлқын құмарлығын дәл сипаттайды. Жеңіл оқылатын өлең тыңдаушысының жадына оңай жатталып қалатындай ойнақы берілген. Туынды «пысық келеді», «пұшық келеді», «қысып келеді», «ұзар­та келеді», «қызарта келеді», «тұз арта келеді», «отырып алады», «қыр­ға салады», «толтырып алады» деп келе­тін ішкі дыбыстық үйлесімі мол эпи­форалық ұйқасқа құрылып, жеңіл оқылғанмен, мазмұнында кейіпкерін қарып түсетін ащы мысқыл мен өткір мінездеу бар. Шағын өлеңде жанғойлық болыс толық бейнесімен көз алдыңа келеді. Шынайылық пен шындық өлең­нің туын көтерген.

«Шалтабайға» өлеңіндегі сатиралық мазмұн бізге Абайдың әйгілі туындысымен таныс. Бірақ бұл Абай өлеңінің көшірмесі емес. Халық қамын ойлаған ақындардың қоғамдағы өрескел, тек­сіз іс-әрекеттерді бірдей көруі. Қазақ даласына келген отаршылдық ылаңын аңдауы. Соған сәйкес өзгерген психо­логия, жарамсақтық, екіжүзділік, айт­қан сөзде тұрмаушылық ата-баба­лық қасиеттен айырылу. Жалпы, Ре­сей пат­­шалығы қазақ даласындағы би­лік­ті өзгерту арқылы «бірді бірге айдап салу», «от тастау» әдіс-айласын кеңі­­нен қолданды. Биліктің мақсатты жүр­гізген осы қарекеті қазақ халқының ұсақ­та­нуына, ел ішінде жағымсыз мінез-қы­лықтардың өршуіне әкеліп соқтырды. Осы сорақылықты Абай да, Жамбыл да көре білді.

Салқын келіп тоң-торыс,

Сыртқа сыздап қарайсың.

«Менен басқа жоқ болыс», –

Деп өзіңді санайсың.

Шарға түсер шағыңда

Қара тер боп сабылдың.

Аялған жоқ малың да,

Ақжем болып шабылдың.

Елге сөзің жеткенше:

«Жамағат!..» деп жалындың.

Қол билікке жеткен соң,

Салғырттыққа салындың, –

дейді ақын «Шалтабайға» деген өле­ңінде. Абайда болыс өзін өзі әшке­ре­лесе, Жамбылда екі жүзді, тойым­сыз болыс ақын тарапынан мінез­де­леді. Суырыпсалма ақындардың өлең шы­ғарудағы сүйенетін басты қазы­ғының бірі – ырғақ заңдылығына берік бағынуы, сақтауы болса керек. Ырғақ өлшемдеріне әбден дағдыланған ха­лық ақындарының ауызша туындыларын­да ырғақтың бұзылуы жекелеген жағ­дайда болмаса, көбіне байқалмайды. Жам­былдың «Шалтабайға» деген өлеңінде де ырғақ (4 буын + 3 буын) берік сақ­тал­ған. Ырғақтың берік сақталуы өз ың­ғайында өлеңнің айтылуына, интона­циясына айрықша ықпал жасайды. Сон­дай-ақ әдебиет теориясындағы ассонанс, аллитерация да (дауысты, да­уыссыз ­ды­быстардың бірыңғай айтылуы) өлең­­­нің көркемдік қуатын, әуезділі­гін арт­­тырған. «Салқын келіп», «сыртқа сыз­­дап», «санайсың», «сабылдың», «сал­­­­ғырттыққа салындың», «шарға тү­сер», «шағыңда», «шабылдың», «аял­­ған жоқ», «ақ жем болып», «жеткен­ше», «жеткен соң», «жамағат деп», «жа­лындың» деп келетін бірыңғай ды­быспен айтылатын сөздерді таңдауда ақын тапқырлық жасаған. Дәстүрлі ауыз әдебиеті үлгісін сақтай отырып, жаң­ғырту Жамбыл өлеңінен байқалады.

Төңкеріске дейінгі заманда ақын­дық­тың биік шыңы – айтыс ақыны болып танылу еді. Айтыс ақыны шаршы топтың алдында халық атынан сөйлейді. Мұнда сөз сайысымен қатар, дүниетаным, азаматтық ұстаным сынға түседі. Бірі ру ақыны дәрежесінен кө­теріле алмай жатса, бірі халық ақыны болып, көкжиегін кеңейтеді. Ру атынан сөйлеу, өз руының жақсылығын, байлығын асыра айту барлық ақынға, оның ішінде Жамбылға да тән.

Айтыс өнерінде Жамбылдың сөз өр­негі айшықтала көрінеді. Оның Айкү­міс, Бөлек қыздармен сөз қақты­ғы­суынан тапқырлық пен ұтқыр сөйлеу бай­қалады. Айкүміске: «Қолыма бір ұс­тат­саң түсінерсің, Томпайған төсің­дегі өр­теңгірді» деп жастыққа тән қа­йырым­мен образды, әрі ұтымды айтады. Мен­менсінген Бөлек қызға да: «Не қылсаң да кетпеймін мен қасыңнан, Сүйкімді боп барасың алғашқыңнан. Ат тістесе атымды қуанамын, Тәңірімнің ісі деп жар­мастырған» деп қалыспайды.

Жамбылдың Сары ақынмен қағы­суында, Майкөт ақынмен дидарласуында да өзіндік тұлғасы даралана көрінеді. Сары ақынмен сөз қағысуында:

Сарекемді састырып

Сүйекемнен сүрінген, –

Сізге жауап берейін

Жақтырсаңыз, бүгін мен.

Ақындарды жеңгенде

Ісіңіз оңға жүгірген.

Сүйекемді көргенде,

Жүрегіңіз түңілген, –

деп шындықты тіке айтса, Майкөт ақын­­ның алдында оған ілтипатын, құр­ме­тін ашық білдіреді:

Сіз бе еді? – ақын аға Майкөт деген,

Бір сөзі бір сөзінен қайта өтпеген.

Саңқылдап сарайыңнан өлең шықса,

Именіп өзге ақындар бәйпектеген, –

дейді. Өзінен асқан шын жүйрікті құр­меттеу – адамдықтың, азаматтықтың белгісі. Бұл тұрғыдан келгенде, Жамбыл іштарлық жасамайды. Майкөт ақынның батасын алады.

Жамбылдың Құлмамбетпен, Сарбас ақындармен айтысында қарсыласта­ры осал ақын болып көрінбейді. Олар да өлеңнен дауыл соқтырғанда, бет қаратпайды.

Біреуді Жамбыл деген ел мақтайды,

Еркек қойдай құйрығын

салмақтайды.

Ақын болса қайда отыр ол немесі,

Көрелік оны неге ардақтайды? –

деп өлең төгуі Құлмамбет ақынның арынын танытады. Арқасы қыза келе, жырды түйдек-түйдек төккен ол:

Болғанда мен ақсұңқар,

сен бір тауық,

Сен әтеш айғайлағыш ауық-ауық.

Болмаса аты шыққан Сүйінбайың,

Басқасын қою керек жылы жауып.

Ажал түртіп жүрмесін аңдамастан

Оқтаулы ақ беренге қарсы шауып, –

дейді. Осы айтыстың талдануында кө­біне Жамбыл ақынға көңіл аударылып, Құлмамбеттің ақындық қуаты та­сада қалып жататын жайы бар. Шын мә­нінде, Құлмамбет те – арынды ақын. Жо­ғарыдағы сөз саптауында образ дей­­сіз бе, екпінді интонация дейсіз бе, өлең­­нің жымдасқан ұйқасы дейсіз бе – қар­сыласынан кем соғып жатқан жоқ. Құлан аян Құлмамбет пен Жамбыл ақын­­ның айтысының құндылығы да сол – мық­ты ақындардың айтысып, өнерін бірінен бірі асырып, сөзден найзағай ойнатуында болар.

Сөз орайында бүйірі қызған Жамбыл да тоқтамай арындайды.

Сөйлесем өлеңімді түптен бермен,

Құйылар сөз нөсері көктен, жерден.

Мылтықта түтеп тұрған мен

бір пестон

Асықсаң ажалыңа келші бермен.

Шүу десе жүйрік озар мынау қолдан,

Демей көр, ескі аруақ алып қолдан.

Қарасай дем бере гөр, менің бабам,

Сөйлейін будақтатып

оң мен солдан.

Құлмамбет сен жақсы да,

мен жаман ба?

Ақында сен жүйрік те,

мен шабан ба?

Қарасайлап қосылсам

бір бүйірден,

Ақырында кетерсің бас аманға!

Айтыстағы өлең жолдарынан ың­­ға­йымен айтылған айшықты образ, ата-баба аруағынан қуат тілеген дүние­таным, антоним сөздерді қабат-қабат қолданып, өзін қарсыласымен салыс­тыра көтермелеген асқақтық көріне­ді. Құлмамбет ақынның жоғарыда кел­тірілген түйдек-түйдек, дауылдай қуат­ты өлең жолдарынан соң, анау-мы­нау ақынның мысы басылып, төмен­шек­теп қалуы көбіне табиғи жай болса, Жамбыл ақынның артықшылығы мы­сы басылмақ түгілі, онан сайын аруақ­­танып, батылданып, тынысының ашы­лып сөз төгуі дер едік. Айтыстағы ең басты сәттің бірі – психологиялық ша­буыл. Сол психологиялық шабуылға тө­теп беру ақыннан жүректің батылды­ғын, өз өзіне сенімділікті талап етеді. Жам­былдың арынға арын қосып, одан асып өрши, күшейе бастауы – шын ақындық қуатының көрінісі болатын.

А, Құлмамбет, Құлмамбет,

Ағып жатқан сумен кет!

Сумен кетсең ел ішер,

Судан шыққан бумен кет!

Онда да кесірің тиеді,

Қызарып батқан күнмен кет!

Күн де қайтып шығады,

Оттан шыққан күлмен кет!

Күлден ауру жұғады,

Қараңғы тұман түнмен кет!

Түн де қайтып келеді,

Асқаралы таумен кет!

Тауды да халық мекендер,

Кесірің жұғар, Құлмамбет,

Қу пәлекет арман кет!

Үдей соққан дауылды өлең нөсері қарсыласын осылайша бас көтертпей төпелейді. Айтыс – көпшілік алдында орындалатын көпқырлы өнер. Мұнда ақын Әбділда Тәжібаев жазғандай, театр өнерінің элементтері мол. Ал сөздің тыңдаушысына әсер-ықпалы да айтыс өнерінде ерекше бағаланады. Айтыстың бұл тұсында Жамбыл ақын сөз ойнатып, ішкі ұйқас пен еспе қайталауды, дыбыс үндесуін, градацияны шебер пайдаланып керемет жыр толқынын туғыза­ды. Айтыстағы осы өлең жолдарынан ақын қиялының ұшқырлығы және өзіне дейінгі әдеби дәстүрді жаңғырта қолдануы байқалады.

Бір жылдары «Жамбыл деген ақын жоқ, Жамбыл қолдан жасалынған» деген арыз сол кездегі Одақтың аста­насы Мәскеуге дейін жол тартқан. Бұл күншілдік, Жамбылдың әлемге жайылып кеткен атақ-даңқын көре­алмаушылық болатын. Жоғарыдағы біз келтірген өлең жолдары, жалпы тұ­тас мұрасы Жамбылдың үздік халық ақыны, жыраулар поэзиясының соңғы толқыны болғанын танытады. Кеңес үкіметінің саясаты Жамбылды мінбе ақынына айналдырды. Бірақ оған ақынды айыптаудың еш негізі жоқ. Осы аралықта жыр дүлдүлінің тағы бір қыры алдыңнан шығады. Ол – қасындағы хатшыларынан алынған жай мәліметті құдіретті жырға айналдыра білуі. Ақынның туған жерді, Отанды, еңбек адамын үлкен сүйіспеншілікпен жырлаған асқақ туындылары, көңіл күй жырлары әлі де сырын да, сынын да жоғалтпаған көркем дүниелер болып саналады.

Жамбыл сөз зергері Ғабит Мүсірепов айтпақшы, «Феномен!».

Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,

М.Х. Дулати атындағы Тараз

өңірлік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы