Әлемді алмас қылыштың жүзімен бағындырып, қуатты қағанат құрған ұлы әмірші туралы өнердің ең таңдаулы өкілдері өз жанрында жырлап келеді, бірақ солай бола тұра оның жауынгерлік рухын жалғаған тақ мұрагерлерін дүниеге әкелген алғашқы әйелі Бөрте туралы тарихи дерек тым тапшы. Жаулаған жері мыңдаған шақырымдармен емес, сансыз мемлекеттердің миллиондаған шаршыларымен есептелетін ұлы қағанның ел билеу ісіне араласқан Бөрте бейнесі әдебиетке, оның ішінде драматургия жанрында бірінші рет пайда болғанда көңілді үміт пен күдіктің қатар билегені де сондықтан. Тақыр жерден тарихи мәлімет табу қиын емес пе? Бөрте кім? Шыңғыс ханның жүздеген әйелі бола тұра Бөрте есімінің ғана тарихта қалу сыры неде? Неге тек Бөртеден туған балаларға ғана тақ мұрагері болу, ұлы әмірші атану бақыты бұйырылды? Көп күндестің ішінде жүріп Бөрте бұған қалай қол жеткізді?
Тарихтың қойнауында қалған көмескі бейне туралы көп сұрақтың толымды жауабын белгілі жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Дулат Исабеков «Бөрте» пьесасымен тарқатады. Қазақ театр сахнасында әр кезеңде өмір сүрген ақылман аналардың, аяулы ару, сұлу бойжеткендердің тұтас галереясы жасақталғанымен, өжет те, қайсар, батыр да батыл, бір басында драмасы мен трагедиясы жетіп-артылатын жауынгер рухты қазақ әйелінің бейнесі жоқ еді. Тұсауы жаңа кесілген Түркістан облыстық музыкалық драма театры алғашқы премьерасын тап осы тарихи бейнеге арнай отырып, Шыңғыс хан секілді ұлы қағанның сенімді серігі ретінде тарих сахнасындағы өз парызын мүлтіксіз орындап кеткен Бөрте образының көркемдік шешімін осы мақсат төңірегінен іздеді.
Пьесада Бөрте – басты кейіпкер. Драманы сахналауға Италияның белгілі режиссері Давиде Ливермор мен екінші режиссер Карло Шаккалуго және сценограф Анна Варалдо арнайы шақырылған. Шымылдық ашыла сала декорациясы жоқ жалаң сахнадағы ойынның техника мүмкіндігіне сүйеніп қойылатыны пьесаның идеялық нысанасын айқындай түсті. Жылжымалы, айналмалы тетігі көп ең соңғы үлгідегі заманауи технология жетістігін пайдалана отырып салынған жаңа театрдың сахнасы жарық және галлографиялық көріністерімен бірден баурап алды.
Спектакль Шыңғыстың әкесі Есукей мен Қоңырат тайпасының көсемі Дай шешеннің құдандаласуымен басталады. Олар құда болғанда Темучин он жаста, Бөрте он бір жаста еді. Бұл сахнаның бәрі анимекөрініспен баяндалып, оқиға қаһарлы Темучиннің қуаты толысқан кезеңіндегі негізгі арнаға ойысады. Сценарий дәл осы оқиғадан басталып, Шыңғыс қаған мен Бөрте ханымның өліміне дейін баяндалатын тарих сан алуан оқиғаға өте бай. Темучин жолындағысын тас-талқан етіп қиратып, шауып, қып-қызыл өртке орап, үлпілдеген күлге айналдырып жатыр. Бірақ драма «Бөрте» деп аталғандықтан, негізгі акцент Бөрте бейнесіне салынған, сондықтан тарихта тек бірінші болған Темучин сахнада екінші планға ысырылған. Тіршілігінде де, тарихта да тасада қалған Бөртенің салмағын арттырып, Шыңғыс ханның алдына шығару үшін италиялық режиссер бірқатар ұтымды сахналық тәсілдер тапқан. Темучин рөліндегі М.Әуезов атындағы Ұлттық театрдың әртісі, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Еркебұлан Дайыровтың да режиссер мақсатын дұрыс түсініп, Бөртені «қаһарымен» басып тастамай, «шыңғысханшылдығын» тежеп, серіктесіне қолдау көрсетіп, демеп ойнағанын атап өту маңызды. Басқа актерлер де Бөртенің ойынына қуат беріп, жан бітіретін қан тамырлары сияқты жан-жағынан ұйысып, бір ырғақты ұстады.
Есукей бір заманда Темучиннің анасын меркіттерден тартып алып кеткен, жаңа босаға аттап, келін атанған Бөртені ішінде кек қайнап, қарымта қайтарғысы келген меркіттер дәл осылай басып алып кетеді. Сұлу Бөрте алғашында жас аруға тән ибалы мінезімен көрінгенімен, қапыда жау қолына түскенде, дүлей күштің алдында әлсіздігін танытпай, керісінше, асқақтығын көрсетіп, қаймықпай қарсы тұратыны өзі жасаған бейнеге үйлесімді көрінеді. Драмалық шиеленіс те осы оқиғадан кейін өрістей бастайды.
Бөрте – Түркістан облыстық музыкалық драма театрының актрисасы, жас опера әншісі Айя Шәріптің бағын сынайтын образ. Бөртенің жүгі ауыр бейне екенін жауапкершілікпен сезінетінін, ойнаған рөліне тың бояу тауып толықтырғысы келетін талпынысын байқамау мүмкін емес. Бөртенің Темучиннің барлық тарихи жеңістері мен ұлы қаған атанып, қырық ру, қырық тайпаға бөлінген аз ғана моңғол елін біртұтас моңғол мемлекетіне біріктіріп, бүкіл қытай елін жаулап алып, батысқа жасаған жорықтарының бәрінде де Шыңғыс ханның ең сенімді ақылшысы Бөрте болғаны тарихи тәжірибелерде анық жазылған. Қаһарлы хан Шыңғысқа «сен» деп сөйлей алатын Бөрте ұлы қағанның ақылшысы болумен бірге оның қарсыласы да болды. Шыңғыс қаған Батысқа жорыққа аттанар кезде оған Бөрте қарсы болды. Сол үшін Шыңғыс хан оны сарайдан аластады. Бөртенің сарайдан аласталуы бір бұл емес, әлденеше рет аласталды. Бірақ оның айтқан ақыл-кеңесінің дұрыстығына, адал ниетіне көзі жеткенде, ұлы қаған оны кешіріп, сарайға қайта алдырып отырды. «Әлемді билеуге ақылың жеткенде қасыңдағы адамдардың кім екенін, қандай екенін біле алмай-ақ келесің» деген Бөртенің сөзіне намыстанып, Шыңғыс хан оның басын алмақ та болады. «Барлық пәле жаныңдағы досыңнан келеді» деп сан рет ескертсе де, құлақ қоймаған Темучин Жамұха сатқындық жасайды деп еш ойламайды. Бөртенің айтқандарын тексеріп көру үшін Шыңғыс хан ордасынан бір күнге көшеді, сол түні Жамұха көп сарбазбен ордаға тұтқиылдан шабуыл жасайды. Бірақ Шыңғыс хан ордада жоқ боп шығады. Шыңғыс хан Бөртені сарайға қайта шақырып алады.
Шыңғыс ханның үш баласы Үгедей, Шағатай, Төле Бөртенің тұңғыш ұлы Жошыны «Біздің тұқым емес, ол Керейттен туған бала» деп, үнемі шеттете беретіні Бөртені өмір бойы өртеп, суық сөз жүрегіне мұздай сүңгі болып қадалады. Меркітте тұтқында болып келгені Бөртенің басына мәңгілік қара таңба болып басылады. Бұл қасірет жанын қинаса да, Бөрте жары мен балаларының алдындағы адалдығынан еш айныған емес.
Қанды жорықтар, қан төгіс, ұлы империя – бәрі өз алдына бір тақырып, ал Бөрте – өз перзенттерінің анасы. Жошыға байланысты Бөртенің үш баласымен арадағы драманың нәтижесінде әке – ана – бала арасындағы тартыс ұлғая келе Жошының өліміне әкеп соқтырады. Шыңғыс ханның ұлы қаған болуына Бөртенің тікелей ықпал еткенін Жамұханың өлер алдындағы айтқан
тарихи сөзі куә.
Пьесадағы кесек образдың бірі Шыңғыс
ханның анасы, Бөртенің енесі – Уәлін-әжі. Ене мен келіннің тағдыры ұқсас, өмір мен тағдыр ауыртпалығын көп көрген қос мұңлық ханым атанғанымен, екеуі де қатыгездік құрбандығы. Уәлін-әжі рөліндегі Қ.Қуанышбаев атындағы академиялық драма театрдың белді актрисасы Лейло Бекназар-Ханинга шебер ойын өрнегін көрсетіп, кейіпкерінің характерін терең аша білді. Жауатын бұлттай түнерген Тұғырыл ханның шынайы сахналық бейнесін жасаған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Әділ Ахметов те күңгірлеген зор дауысымен, көрнекілігімен көрермен есінде қалатындай образ тудырды.
Жүрегінен гөрі білегіне жүгінуді жөн көретін, қара күшке тән омырау ожарлыққа көбірек бой алдыратын Шыңғыс ханды сабасына түсірер салмақты деталь бар. Жошының өлімі. Құлан шайнап өлтіргені яки құла түзде ажалы қайдан, кімнен келгені белгісіз Жошының кесілген шынашағын Бөрте Темучинге әкеліп береді. Бөрте сонда Шыңғыс ханға: «Ей, Темучин! Көтер басыңды! Жошыны ақыры өлтіріп тындыңдар! Оның әкесі сен болсаң, анасы – мен! Менің қайғымнан сенің қайғың көп емес. Құдай берді, Құдай алды. Енді ертеңіңді ойла! Аттан түссең таққа отырып жүріп өзекті жанда өлім бар екенін ұмытып кеткен сияқтысың. Көзіңнің тірісінде балаларыңа жаулап алған кең дүниені бөліп бер. Өзіңнің орныңа кім лайық, соны атап кет!».
Ұлының өліміне есеңгіреп, аза тұтып жатқан қаһарлы хан әйеліне ақырып ұмтылғанда, алдына жата қалып басын төсеген Бөрте: «Өмір бойы аңдығаның менің басым еді, реті енді келді. Шап! Шаба ғой!», – дейді.
Бөрте ұзақ күтеді, бірақ, қылыш сілтенбейді. Басын көтеріп қараса, Шыңғыс ханның ет жүрегі езіліп, көзінен парлап жас ағып тұр екен. Әлемге әмірін жүргізген ұлы қағанның балалары әкесі бөліп берген ұлыстарда билік құрғанымен, өзара татулығынан ажырамады. Оған Үгедей айықпас ауруға шалдыққанда інісі Төленің «жан беремін» деп өмірін ағасына құрбандыққа бергені дәлел. Қыпшақ даласы қазаққа мәңгі мекен болып қалды. Бөртенің арманы орындалды.
«Сахнада үлкен жұмыс істелді. Осындай пьеса жазып бергені үшін Дулат Исабековке зор алғысымды білдіремін. Театр мақсаты – тарихты көрсету, ешкім анығын білмейтін тарихтың сырын айтып беру. Бұл мәдениеті мен өнерінің өркендеуінде өзіндік ерекшелігі бар Қазақстан мен Италияның алдағы үлкен қарым-қатынасының бастамасы ғана. «Бөрте» спектаклі алдағы уақытта Италия театрының сахнасында да қойылады. Қойылым режиссері Давиде Ливермор жүзеге асыру мүмкіндіктерін қарастырып, осы бағытта жұмыс істеп жатыр», деген режиссер Карло Шаккалуга Қазақстан театрының Еуропа театрларымен бірлесіп, шығармашылық жобаларды жүзеге асырып, әрекеттесуі үлкен жаңалық әкеледі деген ойын жеткізді.
Спектакльден, ең бастысы, дәуір тынысы сезілді. Ол галлографиямен жасалған декорациядан, ерекше үлгідегі көз тартар сахналық киімдерден, жас әртістердің өршіл рухынан есіп тұрды. Спектакльге актерлер жан-жақтан жиналды: Түркістан, Алматы, Нұр-Сұлтан, Қостанай, Талдықорған театрларының сайдың тасындай іріктелген Ақбота Қаймақбаева, Нұркен Өтеуіл, Алмахан Кенжебекова, Әлихан Ыдырышева, Ержан Нұрымбет, Нартай Сауданбекұлы, Қонысбек Бегайдаров, Зәмзәгүл Бегайдарова сынды сақа актерлері мен актрисалары ұлттық драматургияға асқақ рухпен келіп қосылған Бөрте бейнесін биіктетуге бар күш-жігерін салды. Шыңғыс ханның балалары мен туыстарының рөлінде Түркістан театрындағы актерлер труппасы көрінді. Үш сағаттан артық жүретін ұзақ қойылымды көрермен кино секілді қабылдады. Бұлдыр тарихтың ішінен аршылып, ағараңдаған Бөрте бейнесі көрінді. Шыңғыс хан – қай кезеңде де күйіп тұрған тақырып, күйдіріп алмай сахналау – ерлік. Ал Бөрте – эксклюзив.
«Жаңа қалада, жаңа театрда, жаңа пьеса қойылып жатыр. Көрерменге рухани рахат сыйлаған Дулат ағаға рахмет. Театр ұжымына, біздің бастамамызды құптап, жан-жақты қолдау көрсетіп отырған Түркістан облысының әкімдігіне, қала басшылығына, Nur Otan партиясына шексіз алғысымды білдіремін. Алдағы уақытта да озық техникалық және креатив шешімдерге негізделген тың қойылымдар қала тұрғындары мен қонақтарына көптеп ұсынылатын болады», деп атап өтті Театр директоры Айнұр Көпбасарова.
Басқа бір театрда жоқ, тек Түркістан театрының тағдырына бұйырған бірегей драмаға драматург Дулат Исабековтің өзі автор ретінде аз-кем сынын айтқанымен, тұтастай алғанда, көңілі толған тұщымды бағасын беріп, «Бөртеге» сәт сапар тіледі. Себебі «Бөртені» алда Еуропаның төрт бірдей театры сахналауға құлшыныс танытып отыр.
