Мемлекеттік комиссияның мүшесі, жобалық кеңсенің басшысы Сабыр Қасымов семинар жұмысына республиканың барлық аймағындағы өңірлік комиссиялардың жұмыс топтарының өкілдері белсене атсалысқанын жеткізді. Семинарға мемлекеттік, діни қызметкерлер, ғалымдар, қоғам қайраткерлері мен еріктілер қатысты.
Семинар барысында Кеңес Одағы дінді қоғамдық саладан, сондай-ақ адамдардың санасынан, олардың құндылықтар жүйесінен шығаруға бағытталған мемлекеттік атеизм саясатын жүргізгендіктен, барлық дін өкілі қуғын-сүргінге ұшырады деген пікірлер айтылып, соған сай деректер ортаға салынды. Қатысушылардың айтуынша, Кеңес өкіметі дін саласынан бұқараға айтарлықтай әсер ететін және большевиктік-коммунистік идеологияны енгізуге мүмкіндік бермейтін күшті идеологияны көрді.
1918 жылғы қаңтарда «Шіркеуді мемлекеттен, мектепті шіркеуден бөлу туралы» Жарлық қабылданды. Оны жүзеге асыру мақсатында қабылданған нұсқаулар барлық діни ұйымды заңды құқықтарынан айырды және олардың мүлкін ұлттық қазына, яғни мемлекеттік меншік деп жариялады. Осы сәттен бастап мешіттерді, шіркеулерді және басқа да діни мекемелерді тонау және қирату басталды. Өз сенімдерін қорғаған ондаған имам, иерарх сот пен тергеусіз атылды.
Қазақстанда дін қайраткерлерін қудалау Кеңес өкіметі орнаған кезден басталды, бірақ қуғын-сүргін әрекеттері мен жазалау шаралары әртүрлі кезеңдерде түрлі дәрежеде жүргізілді, яғни өз ерекшеліктері болды.
Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін елде халыққа қарсы «Кіші Қазан» бағдарламасын жүргізу басталғанда шын мәнінде кең ауқымды, жүйелі сипатқа ие болды. Бұл ретте, қудалаудың негізгі тетіктері мен әдістері: мешіттер, храмдар, синагогаларды тәркілеу, діни қызметшілерді қудалау және бас бостандығынан айыру, діни қауымдарды мемлекеттік тіркеуден айыру, діни мекемелер мен діни басылымдарды жабу, мешіттерден, шіркеулерден, синагогалар мен өзге де діни ғимараттардан тыс белсенді діни қызметке іс жүзінде тыйым салу болды.
Екі-үш жыл ішінде барлық мұсылман діни бастауыш және орта оқу орны жабылды. Араб әліпбиінде жазылған оқулықтар мен кітаптар латын әліпбиіне көшірілді.
Жиында айтылғандай, Қазақстанда 1928-1933 жылдар аралығында 198 мешіт пен шіркеу жабылғаны мәлім болды. 1929 жылға дейін 2 469 ишан тұтқындалып, ауыр еңбекке салынған. Ал 1931-1932 жылдары республикамызда
19 800 дін қызметшісі тұтқындалып, қылмыстық жауапкершілікке тартылды. 1940 жылы «Қарлагта» 355 ишан қамауда болды. Олармен бірге мешіттердің қатардағы қызметшілері де қуғын-сүргінге ұшырады.
Қазақстанның православ шіркеуіндегі жағдай да осындай. Астана және Алматы епархиясының әулиелерді канонизациялау жөніндегі комиссиясының төрағасы, Алматы теология семинариясының оқытушысы Яков Воронцовтың мәліметінше, бүгінгі таңда Қазақстан мен Орталық Азия аумағында осы сенімнің қуғын-сүргінге ұшыраған 5 379 қызметшісі анықталды. Олардың 4 000-нан астамы Қазақстан аумағында тұрған. Олардың 2 000-ының есімі сайтта көрсетілген. Бірақ тізім үнемі жаңартылып отырады, өйткені іздеу жұмыстары әлі де жалғасуда.
Топтық қылмыстық істер кеңінен қолданылды. Мәселен, Ақмолада контрреволюциялық идеялары үшін 16 адам сотталып, Ақмола облысының имамы Темірғали Мирвалиев бастаған алты адам атылды. Тіпті тұтқындарды да айыптады. Мысалы, ойдан шығарылған іс бойынша шетелдік діни ағымға қатысы бар контрреволюциялық қызметі үшін «Қарлагта» жазасын өтеген Сергей Зверев бастаған тоғыз православ діни қызметкері сотталды. Барлығы да атылды.
Дінге қарсы маңызды науқандардың бірі ғасырлар бойы, тіпті мыңдаған жыл бойғы халықтық және діни мерекелерді кеңестік мерекелерге ауыстыру болды. Осы мақсатта «Комсомольское Рождество», «Комсомольская Пасха» сияқты іс-шаралар енгізілді. 1926 жылдан бастап «Наурыз», ал 1930 жылдан бастап Құрбан айт мейрамына тыйым салынды.
Саяси қуғын-сүргін құрбандары – дәстүрлі дін өкілдері туралы көптеген мәлімет әдейі жойылғанын немесе жоғалғанын, кейбіреулері әлі күнге дейін құпияландырылғанын және әлі зерттелмегенін, діни қайраткерлер тек діни құндылықтарды қорғағаны үшін ғана емес, сондай-ақ қылмыстың басқа да құрамы бойынша сотталған. Осы және басқа да себептер бойынша қазақстандық дінбасылардың қуғын-сүргін ауқымын объективті сипаттайтын толық деректер бізде әлі жоқ.
«Мемлекеттік комиссияның және аймақтық топтардың, ғылыми мекемелердің және жалпы қоғамның міндеті – Кеңес дәуіріндегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының осы санатын толық зерттеу, жазықсыз зардап шеккендерді толық саяси және заңды оңалту үшін ұсыныстар енгізу. Бүгінгі республикалық тақырыптық семинар осы мәселені шешуге өз үлесін қосуда», деді жобалық кеңсенің басшысы С.Қасымов.
Негізгі баяндамашы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Қазақ-Түрік университетінің профессоры Досай Кенжетаев Кеңес заманындағы мұрағаттық деректерде тарихи есімдерді сызып тастау әрекеті байқалатынын атап өтті.
«Кеңес өкіметіне қарсы наразылықтар жекелеген аймақпен шектелмейді. Өздеріңіз білетіндей, Созақ көтерілісі секілді, Қазақстанның түкпір-түкпірінде, сондай-ақ Ош, Ферғана аудандарында көтерілістер болды. Олар жалпыұлттық маңызға ие болса да, жекелеген адамдардың мүдделерінен туындаған көтерілістер ретінде көрініс тапты», деді Досай Кенжетаев.
Д.Кенжетаев бұрынғы мұрағаттық деректерде тарихи маңызы бар барлық есім нөмірлерге ауыстырылғанын атап өтті. Яғни №1, №2 ауылдар деп сақталған. «Наразылықтарға қатысқандар туралы мәліметтерде олардың ауылдары тарихи атаумен емес, нөмірмен белгіленеді. Бұл да тарихи сананы жоюдың ерекше тәсілі. Сонымен қатар діни ұғымдарды адамдардың санасынан өшіру әдісі қолданылды», деп түйіндеді ғалым.
Семинар барысында қуын-сүргін саясатын зерттеу тақырыбы бойынша жаңа мәліметтер айтылды, жоғары деңгейлі пікір алмасу болды.
