А.Құсайынов атап өткендей, қазір валюта бағамы әкімшілік әдістермен реттеледі. Мұның екі жолы бар. Біріншісі – Ұлттық қордан бөлінетін трансферттерді сату. Екіншісі – квазимемлекеттік сектор компанияларының 50 пайыз көлеміндегі валюталық түсімін сатуға міндеттеу. Соңғысын 2020 жылдың наурыз айында төтенше жағдай кезінде уақытша шара ретінде енгізген.
– Бұл тиімді тетік емес. Қазақстан бұдан 2000 жылдардың басында-ақ бас тартқан. Ресей мұнымен 2006 жылы «қоштасты». Тіпті көрші ел 2014-2015 жылдардағы күрделі дағдарыс кезінде де мұны енгізген жоқ. Өзбекстан бұл тетіктің күшін 2017 жылдың қыркүйегінде жойды. Беларусь мемлекеті 2018 жылы, Украина 2019 жылы бас тартты, – дейді экономист.
Еске сала кетейік, өткен жылдың наурыз айында Президент тапсырмасына сәйкес ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру мақсатында ел Үкіметі квазимемлекеттік сектор субъектілерінің экспорттық валюталық түсімінің бір бөлігін ішкі валюта нарығында сату туралы шешім қабылдаған болатын.
«Аталған шешім жарғылық капиталында мемлекеттің үлесі 50 пайыздан асатын экспорттаушы кәсіпорындарға, оның ішінде «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қорына қолданылады және төтенше жағдай кезеңінде қолданыста болады», деп хабарлаған еді Ұлттық банк.
Осылайша, Үкімет және Ұлттық банк ішкі валюта нарығындағы шетел валютасына сұраныс пен ұсынысқа мониторинг жүргізу мақсатында үйлестірілген жұмысын жалғастырды. Қаржылық реттеуші қабылданатын шаралар айырбастау бағамын тұрақтандыруға, валюта ұсынысын қамтамасыз етуге, негізсіз құбылмалылықты болдырмауға бағытталатынын және іргелі үрдісті қалыптастыруға кедергі келтірмейтінін хабарлады.
Алайда А.Құсайынов квазимемлекеттік сектор компанияларының 50 пайыз көлеміндегі валюталық түсімін сатуға міндеттеуі Ұлттық банктің валюталық интервенцияларымен бірдей екенін жеткізді. Яғни екеуі де бірдей дүние. Бағамды тұрақтандыру мақсатында нарыққа сату үшін валюта «лақтырылады». Осылайша, сұраныс пен ұсыныс арасындағы теңгерімсіздік реттеледі. Мұны тікелей Ұлттық банктің интервенцияларымен, сондай-ақ түсімнің бір бөлігін сатуға міндетті ұлттық компаниялардың ақшасымен жасауға болады.
– Өкінішке қарай, уақытша делінген шара тұрақты сипат алып барады. Бұл тұрғыдан алғанда біз 20 жыл бұрынғы жағдайға қайтып оралдық. Валюталық реттеудің біздегі нарықтық жағдайы Өзбекстанға, Беларуське, Ресейге, Украинаға қарағанда нашар. Айтпақшы, ресми түрде бізде еркін айналым, нарықтық бағам және инфляциялық таргеттеу режімі бар. Инфляция нәтижелері қазірдің өзінде айқындалды. Енді нарықтық бағамның нәтижесі қандай болатынын көрейік, – дейді А.Құсайынов.
Экономист аталған тетіксіз ресми есептердің әрі кірмейтінін еске салды. Әйтпесе, доллар бағамы қазір шынайы жағдайда 10-15 пайызға жоғары болуы керек. Яғни бір доллар шамамен 470 теңге. Сондай-ақ экономист Ұлттық қордан бөлінетін трансферт жыл өткен сайын төмендеп келе жатқанын айтты. 2020 жылы 4,8 трлн теңге қарастырылса, биылғы жылдың үлесіне 4,45 трлн теңге тиген. Ал 2022 жылға 1,95 трлн теңге жоспарланып отыр. Қазіргі көрсеткіштен екі есе төмен.
– Мемлекеттік сектордың валютаны сату түріндегі «жасырын» араласуын сақтаған күннің өзінде 2022 жылы валюта ұсынысы айтарлықтай азаяды. Сонымен қатар ол экономиканың қалпына келуіне және Ресейден импорттың тиімділігіне байланысты валютаға деген сұраныстың өсуі аясында төмендейді. Яғни валюта ұсынысы бәрібір 10 пайызға кемиді. Ал бағам 470-480 теңге деңгейіне жетеді, – деді ол.
Оның айтуынша, трансфертті ұлғайту тығырықтан шығар жол емес. Өйткені ақша импортты сатып алу үшін валюта нарығына қайта оралады. Ал жоғары инфляциялық күтулер кезінде трансфертті арттыру және инфляция спиралын жылжыту өте күмәнді бастама.
– Егер валюталық түсімнің бір бөлігін міндетті сатуды және Ұлттық қордан берілетін трансфертті қысқартса немесе алып тастаса доллар бағамы 500 теңгеден асып кетеді. Бәлкім, кейінірек сәл жақсаруы мүмкін. Бірақ бәрібір бағам сол дәлізде қалады. Мұндай жағдай әлдеқашан қалыптасып, дамыған. Біз соның түйінделер тұсына келдік. Инфляцияға қатысты жағдай да осы секілді. Бұл күтпеген жағдай емес. Бұл соңғы үш жылдағы ақша-несие саясатының салдары, – деді А.Құсайынов.
Айтпақшы, соңғы айларда мұнай бағасы күтпеген жерден өсті. Бірақ бұдан өзгерген ештеңе жоқ. Экономистің пікірінше, өзгермейді де.
– Теңге мұнайдың есебінен нығайып жатқан жоқ. Ұлттық валютаның бағамы әне-міне құлдырауы керек еді. Мұнай бағасының кенеттен қымбаттауы жағдайды жақсартты. Бұл жағдай жыл соңына дейін жалғасуы мүмкін, – дейді ол.
2021 жылғы 18 қазандағы жағдай бойынша 1 доллардың бағамы 427 теңгеге тең. AERC зерттеу және консалтингтік компаниясының аға сарапшысы Евгения Пактың болжамынша, доллар бағамы жақын болашақта өзгермейді. Осы деңгейде сақталады. Ол бағамға тікелей әсер ететін екі факторды атады. Бірі – базалық мөлшерлемеге қатысты Ұлттық банктің қабылдаған шешімі. Екіншісі – мұнай бағасы.
– Көптеген экономист инфляцияға қатысты соңғы дерекке сәйкес базалық мөлшерлеме әлі де өсуі мүмкін екенін алға тартуда. Демек, бұл теңгені нығайтатын факторға айналмақ. Екінші жағынан АҚШ пен Қытай экономикасына қатысты соңғы деректер оның қалпына келу қарқынының төмендегенін көрсетті. Сондықтан мұнай бағасы барреліне 70 доллардан жоғары екен деп арқаны кеңге салуға болмайды. Мұндай жағдайда осының өзі құбылмалы екенін ұмытпау керек. Назар аударарлық тағы бір фактор бар. Ол – АҚШ долларының индексі. Яғни доллардың басқа елдердің валюталарына қатысты бағамы қалай қалыптасатыны маңызды, – деген пікірімен бөлісті Евгения Пак.
Сарапшының айтуынша, Ұлттық банк базалық мөлшерлемені тағы да көтеретін болса, теңгемен сақталған активтер инвесторлар үшін әлдеқайда тартымды болмақ. Тиісінше, теңге бағамы да нығая түседі деген болжам бар. Егер сценарий кері бағытта өрбісе, онда теңге сөз жоқ, әлсірейді. Бұл ретте инфляциямен күрестегі маңызды құрал базалық мөлшерлеме екенін естен шығармау керек. Өйткені инфляцияның өсуі қаржылық реттеушіні тығырыққа тірейді. Ал бас банктің базалық мөлшерлемеге қатысты шешімі теңгені нығайтуы мүмкін.
– Кейде керісінше жағдайлар да орын алады. Мәселен, елдегі инфляция деңгейі өсті делік. Экономикалық теорияға сәйкес отандық тауарлар импортпен салыстырғанда қымбаттайды және оған сұраныс артады. Бұл тиісінше экспорттың төмендеуіне, импорттың өсуіне жол ашады. Теориялық тұрғыдан алғанда бұл сценарий валютаны әлсіретеді. Алайда инфляция өссе де, жағдай өзгермеуі де мүмкін. Бұл инфляцияның Қазақстанда ғана емес, шетелде де өзгеруіне тікелей байланысты. Мұндай жағдайда отандық та, импорттық та тауарлар қымбаттайды, – дейді сарапшы.
Е.Пак жылдың соңына дейін теңге бағамында айтарлықтай өзгеріс болмайды деген пікірді алға тартып отыр. Өзгеріс орын алған күннің өзінде бұған сыртқы факторлар әсер етпек.
