Мұқағали мұңы

«Мұқағали туралы фильм түсіру мүм­кін емес» деп ат-тонын алып қаша­тындай емес, кейіпкердің өмірі драмаға сұранып тұр, дерек мол, бірақ ол режис­серден жауапкершілікті, сценарий авторынан зерттеуді, ал актерден мінсіз ойынды қажет етеді. Өйткені әркімнің өз Мұқағалиы тұрғанда, өзге Мұқағалиды қабылдау қалай айтсақ та қиын. Мұқаға­ли есте жоқ ескі дәуірдегі мифтік тұлға емес, кеше ғана 90 жылдық мерейтойы аталып өткен, көз көрген замандастары, ұрпағы бар, дауысы таспада жазылып, өлеңі арқылы есімі ел арасына аңыз болып таралған тұлға екенін еске алсақ, кинотеатрға келе жатқан көрермен ең алдымен өз жүрегіндегі, сосын ел ішінде сомдалған Мұқағалиды іздеп келеді.

1960-1970 жылдар, бұрқ-сарқ қайна­ған Жазушылар одағы, буырқанған әде­би орта, ағыл-тегіл өлең, «Қаламгер», ка­бак, бар, серілік... Ақын туралы азды-көпті ақпараты осылай қалыптасқан адам фильм басталғанда мұның бірін емес, қиналып жүрген Мұқағалиды, айықпас мұңды көрді. Діттеген драма, ойлап келген сюжеттің бірі жоқ, тосын оқиға күтіп алғанда тосырқап қабылдаған көрермен Мұқағали өмірінің ең қайғылы кезеңіне құрылған фильмді әуелде қинала отырып, кейін ішіне түсіп, ойлана отырып сіңіруге өзін жылдам бағыттай алды.

Ақын өмірінің осы күнге дейін ашық айтылмай келген құпиялау қырын сюжет лейтмотиві етіп алған сценарий авторы, белгілі жазушы Жүсіпбек Қорғасбек­тің ізденісінде бұрын беймәлім болып келген отбасылық трагедия бірінші рет көркем туындының желісіне айналды. Әрине, ұлы адамдардың өмірі экранда мүмкіндігінше сенімді суреттелуі керек, алайда драмалық шиеленіс үшін кейде деректерді уақыт қоршауын бұз­дырып, қысқартып яки ұзартып, көркем қиял үлесіне көбірек орын беретіні бар. Белгілі адамның көпшілікке аян өмі­ріне құрылған фильм бұдан ұтпаса, ұтыл­майды.

Ақын тағдырындағы қат-қабат қай­ғы­лы кезеңнің суреттелуі кездейсоқ емес. Ауылдан келген ақын Алматыға сый­мады, Алматыны тәрк етіп, Мәскеу ұза­са да, мұңы сейілмеді. Оқуын тас­тап елге оралды. Айбардың басындағы аяныш­­ты тағдырды адам баласының ба­сына бермесін. Ел басшысы Қонаевқа жаз­ған хатының ізі құмға сіңген судай ізім-ғайым. Көз алдында гүлдей жай­наған қызы Майгүл көктей солды. Отба­сында күнде кикілжің. Денсаулығы күрт нашарлаған, өмірмен қоштасуға санаулы күндер қалғанын іші сезеді. Жан-жақтан қыспаққа алған осының бәрі бір адамның жүрегіне оңай жүк емес.

Фильм Мұқағалиды коммунистік ­партия қатарынан шығару туралы мә­селе қозғаған Жазушылар одағындағы хат­шылардың мәжілісінен басталады. Қалам ұстағандар ақынды аяйтын емес. «Талант деген далада шашылып жатқан жоқ. Үйелмелі-сүйелмелі бала-шағасы бар. Анасы ол, қолына қарап отыр. Мен білсем, осы жігіт күйіп кетейін деп тұр. Кішкене қолдап жіберсек болмай ма екен?» дейді төрде отырған бірінші хат­шы. Дәлізде бәрін естіп, әрең шыдап отыр­ған ақынның жүйкесі сыр берді. Есік­ті жұлқи ашып кіріп келіп, партия билетін өз қолымен үстел үстіне қойды...

Адам төңірегінен түңіліп, қайда барарын білмеген кезде өз ішіне сүңгиді. Жүрегінің ішіне жасырынады. Ақын­ның шығармашылық кеңістігіне мына орта тар, кең дүниеден таба алмаған ер­кіндік пен тазалықты өз жанының алыс түкпірінен ұшыратқанда одан са­йын тұйықталып, сыртқы әлемнен суы­на түскен Мұқағали бәріне қолын бір сілтеп, Мәскеудегі Әдебиет институ­тында оқып жүр. Дүниенің төрт бұры­шынан, негізінен дамушы елдерден жи­налған тыңдаушылар алдында Дантенің шығармашылығы туралы дәріс оқып тұрған ұстаз кенет Мұқағалидың «Құ­ді­ретті комедияны» аударғанын есіне алып, аудиторияға аудармасын өз ті­лінде оқып беруді сұрайтын тұсындағы диалогты елемей өту мүмкін емес. Мы­наны қараңыз, отар мемлекеттердің ұл-қыз­дары тіл арқылы тәуелсіздіктің әңгімесін айтып отыр. Тәуелсіздік туралы жұмған ауызды ашуға болмайтын 1970 жылда­ры. Мұқағалидың өзіне-өзі сыймай арпа­лысып жүруінің астарын­да қарама-қай­шылығы мол күрделі өмірі­нің азабы ғана емес, өз ұлтының боданды­ғы, есесі кеткен кішкентай елінің намы­сы өр­теп бара жатқанын осы шағын эпи­зод аңғартып өтеді. Ақын жаны­на тыныш­тық бермейтін азап әрі қарай Айбар оқиғасымен ұштасқанда, тіпті тереңдей түседі.

Айбар – ақынның ортаншы ұлы. Түн ­жамылып, астыртын Мағжан Жұма­баев­тың өлеңдерін ескерткіштердің «қақ жүрегіне қадап» жүрген жерінен соңы­на түскен қауіпсіздік қызметкерлері­нің қақпанына ілінеді. Апарып қама­ған жерінің қандай болатыны белгілі. Фильм­ге жан салып, күретамырына қан айдап тұрған катализатор осы Айбар бейне­сі. Ұсақ ұлттардың бәрін ноқта­лап ұстап, ­кісі өлтіргенді де кешірген кеңестік жүйе­дегі кешірілмейтін қыл­мыс – ұлтшыл­дық, ақынның ұлы осыған ұрынып отыр. Басын тауға да ұрып, тас­қа да соғып, баласын құтқарып қалу жо­лын­да қақпаған есігі қалмаған ақын қау­қарсыздығына күйінеді. Кінәлі – өзі. Лашын айтпақшы, «қайдағы жоқ кітап­тарды үйіне тасыған», халық жауы Мағ­жан­ның өлеңдерін оқуға себепкер болып улаған өзі.

Шақшадай басы шарадай болған ақын өзіне қарағанда құрығы ұзындау Нұрғиса Тілендиев досына келеді. Ол Д.Қо­наевқа хат жазуға кеңес береді. Әң­гіме арасында «Әттең, соғыс ардагері бол­ғаныңда сені өзім-ақ алып кіретін едім» дейді композитор. Осы бір ауыз сөз ар­қылы Айбарды құтқарудың мүмкін емес­тігін сездіргенін Мұқағали түсінеді. Кенет Мұқағали темекі тартып отырған Тілендиевтен оттық сұрап алып, дәлізге қарай ұмтылып, қабырғада ілі­ніп тұрған Л.Брежневтің портретін өртеп жібереді. Ре­жис­суралық тұр­ғыдан батыл ше­шім. Бұл не? Бұл ажал сәті жа­қын­даған адам­­ның өлер ал­дын­дағы соңғы жан­та­ласы, яки орыс тілінде «аго­­ния» деп анық­­­тамасы бе­рі­летін терми­нал­ды сәт, бейсаналы әре­кет көрінісі. Ком­му­нистік партия бас­шысының су­ретін өртеген соң өзі­нің де аман қал­май­тынын біледі, сөйтіп сотты болып, бауыр ет баласы үшін жан беруге бар әкенің түрмеге өз еркімен, бала­сының қасы­на барғысы келген соңғы үміті, ақырғы амалы.

Фильмде мұндай сәтті детальдар өте көп. Тұспал түрінде берілген, ишара­мен сездірген әсерлі сахнаның бірі – Май­гүл­дің ажалы. Сабағынан ерте үзіліп, асфальт үстінде шашылған қызыл алма – Май­гүлдің мезгілсіз көз жұмғанының хабаршысы.

Мұқа­ғалиды ақын достары тым қол­паштауға құмар. Ақынға мақсатты түр­де ішімдік ішкізіп, мас қылу үшін қасын­дағы қаламдас достарының кезекке тұр­ғаны да осы тұспал детальдармен шебер көрініс табады.

 Режиссер ақынның жан қайғысын, уайымын, мұңын алтын жапырақтары блюз билеген сары күздің романтикасымен әдемі шендестіреді. Ақындардың күзді жақсы көруі табиғи заңдылық­қа айналған, мұнда да Мұқағали мен күз – егіз. Фильмде бастан аяқ күз мезгілі көрсетіледі, мұнда күздің бүкіл бояуы көрі­ніс тапқан: жүрек пішіндес сары­ала жа­пырақтарды шуағымен шомыл­дыр­­ған жарқыраған ашық күн, қабағы түк­сиген бұлтты күн, қалың жаңбыр са­ба­­лаған сұрғылт күн, күз мезгілінің мың бояуы мен Мұқағалидың көңіл күйі ғажап ұқсас. Шелектеп құйған нө­сер жаң­быр шайырдың ішке жұтқан көз жасы іспетті. Бір толастамайды. Бауыр­­жан Момышұлының саяжайына кел­­гендегі күзгі понараманың суреті – қа­­зақ кино­сындағы, бәлкім әлемдік кино­­дағы табиғаттың тамылжыған сирек сұлу­лығының өзі. Бұл тұста оператор шеберлігін ерекше атап кеткеніміз дұрыс.

Фильмдегі көрнекті табыстың бірі – му­зыка, түпқазық идеяның нысанаға дөп түсуі үшін музыка аз рөл ойнамаған. Мұқағалимен бірге уайым шек­тіретін де, Майгүлді жоқтатып, елесімен жұбатып, жылататын да осы – музыка. Ақынның жүрегі қырық бесте тоқтады. Күні кеше Мұқағалиды қара­лап, партия қатарынан шығармақ бол­ғандар енді табытын иығына салып, мәңгілік сапарына ұзатып барады. Ап­пақ арына дақ түсірмей өткен ақынды қалың жаңбыр астында қаламдастары қол­шатырмен қорғанып, қоштасып тұр. Жаңбырдан, қардан, бораннан қолша­тыр ұстап қорғануды білмейтін Мұқағали ­мал­мандай су болса да алпамсадай бо­йымен Алматының көшесін жалғыз өзі толтырып, алшаң басқан арман күні артта қалып барады...

Әрине, фильмде көзге бірінші түсеті­ні – басты рөлдегі Асланбек Жанбалаев­тың Мұқағалимен «бірге-бір» үйлесім тап­қан сыртқы түр-тұлғасы. Режиссер Болат Қалымбетов алпамсадай, ұзын бойлы, қапсағай денелі Махамбет атын­дағы Атырау облыстық драма театры­ның актері Асланбекті Мұқағали бей­несіне лайық деп тапқанында осы ұқ­сас­тықты қаперге алған болуы керек. Алайда Асланбек Мұқағали рөлінде тура мағынасында ауыр ойнады. Ақынның ішкі энер­гетикасы, эмоция жетіспейтіні бай­қал­ды. Бұған бәлкім, фильмге бір-ақ линия­ның – Айбар оқиғасының ғана таң­­да­лып алын­ғанының да әсері болуы мүм­кін. Фильмде параллель екі-үш ли­ния, айталық, махаббат желі­сі қа­тар жүргенде, бір қызға ғашық болып, бақыт­тан басы айналып шаттық күйін кешсе, тым салмақты, бұйығы тартқан актер де ашылған болар ма еді? «Мұқағалидың» ке­йіпкерлері көп емес, бірақ ба­рының өзі талғаммен топ­тас­ты­рылған. Асланбектен өзге фильм­ге Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Бауыржан Қаптағай, Толға­най Бейсембаева, Азиза Рыспаева, Бақытжан Қажымұқан, Раушан Мә­житова сынды әртістер түскен.

Фильм не үшін түсіріледі? Белгілі бір мақсат арқалап өмірге келетін фильм, ең алдымен, болашақ үшін түсіріледі. Өзегіне «талантты бағалайық», «қандай болғанына қарамастан адам атаулыны аялайық» деген өміршең идея сіңіріл­ген фильм мәңгі өлмес ізгілік қағида­сын жо­ғалтып алмау жолындағы жансе­біл парызын орындау үшін жол тартты. Болат Қалымбетов «Мұқағали­ды» түсірмегенде, режиссер ретінде өзін толық сезінбеуі де мүмкін екен-ау де­ген ой да туды. Ұзақ жылдардан бер­гі ішкі толғанысы жетелеп әкел­ген пси­холо­гиялық иірімі мол туынды шең­берінде суреткерлік кәсіби, аза­маттық ұстанымын қатар өрілгенін бай­қау қиын емес. Мұқағали өмір сүрген кезең­­нің тынысын сездіру үшін режиссер со­нау Санкт-Петербург, Өскемен, Алматы қа­лаларының арасында көп уақыт тынбай жұмыс істеді.

Премьера соңында «Қазақфильм» киностудиясының президенті Ақан ­Са­таев «Мұқағалидің» Таллин қала­сын­да өтетін «А» санаттағы халық­ара­лық кино­фестивальдің ашық бай­қа­уына қаты­сатыны туралы жаңалық­ты көп­шілікке сүйіншіледі. Екі сағат­қа жуық Мұқағали мұңының шырмауы­нан шыға алмай, жан шиыршық атып, қай­ғы жамылған отбасы, қаламгерлер­мен бірге қамығып отырғанда, кенет күн жарқ ете түсті. Кө­рерменге бәрібір жыл­­тыраған жіңіш­ке үміт қалған екен. Көк­паршылар өлеңіне байғазы етіп бе­ріп кеткен ақ марқа Мұқа­ғалидың сәтті жалғасқан екінші өмірінің олжасы болар. Мәңгілік болғай.