Барлаушы

Өткен күнде белгі жоқ десек те, өмір өткен күндермен қатар, есте қалған кезеңдерден құралады. Адамның есте қалған кезеңдері – айналасына тигізген шапағаты, өзгеге жасаған жақсылығы, ел үшін, Отан үшін сіңірген еңбегі арқасында ұмытылмайтын ардақты істері. Сол жарқын істері оның айналасында, қасында болғандардың, кейінгі ұрпақтың есінде сақталса, ол адамның өмір сүргені де тарихта қалады. Ал елімізде Отан үшін от кешіп, халқына адал қызмет етіп жатқан адамдар баршылық. Міне, солардың қатарындағы бірі де бірегейі бұрынғы Кеңес өкіметіндегі МҚК-нің, Ұлы Отан соғысының және өз еліміздің Сыртқы барлау қызметінің ардагері, Сталинград шайқасына қатысқан – Шаймардан Бастимиев. Барлаушы ретінде Ш.Баст­и­миев туралы өте көп айтуға болады. Оның Сталинград шайқасында басқыншыларға қарсы ерлікпен күрес жүргізгені айрықша аталады. Жалпы, атақты жазушы Э.Хе­мингуэй: «Кім соғыста, әсіресе, алдыңғы шепте болып ерлік көр­сет­се, солар нағыз жақсы адамдар», деген екен. Сол айтқандай, Ш. Бастимиев әрқашан алдыңғы шептен көрінген. Сталинградты басып алу мақсатымен неміс авиациясы бірнеше күн бойына қала қоршауын ауыр соққының астына алды. Жаудың аспаннан бомбаларды жаңбырша жаудыруы, жерден зеңбіректерден үздіксіз төпелеуі бас көтертпегені өз алдына, тіпті, көз аштырмай тастайды. Міне, осындай өмір мен өлім арпалысқан нағыз қиын сәттерде Ш.Бастимиев сауытты танктерін алға салып, қалқалана оқ боратқан немістің сансыз жаяу әскеріне қарсы бір топ жауынгермен аяусыз шайқас жүргізеді. Ол кездегі жағдайдың ауырлығын біздің кейіпкеріміз кейін былай деп есіне алады: «Жағдай өте ауыр болды. Таң қы­лаң бере көктен төнген неміс ұшақтары төбемізден бомбаларын төгетін. Олар біз қорғанып жатқан жердің иін шығара бомбалап алған соң, артынша танктерін қалқан қылған қаптаған солдаттар өре шығады. Бір адым да шегіну деген жоқ. Сансыз сауытты танктердің көзін жойып үлгеру мүмкін емес, сондайда олардың жеткен бірең-сараны окоптағы біздің солдаттарды тірідей топырақ астында таптап қалдыру үшін шынжыр табандарымен жер қыртысын қопара айналдыра әлекке түсетін...». Міне, осындай шешуші кезде пулемет командирінің көмекшісі болған Шаймардан нағыз ерлік танытты. Бір кескілескен шайқаста пулеметші оққа ұшты. Ал жау болса, тіптен тақап қалған. Содан Шаймардан салқынқандылық таны­тып, пулемет тұтқасын өз қолына алды. Оның қолындағы пулеметтен үздіксіз атылған оқ жауды амалсыз шегінуге мәжбүрлейді. Ақыры жау көптеген адамдары­нан айырылып тынды. Сұм соғыстағы қанды қырғынды көріп қана қой­май, онда асқан ерлік көрсеткен адамдардың ісі одан әрі жарасым тауып жататындығын, жоғарыда тілге тиек еткеніміздей, жазушы Э.Хемингуэй бекер айтпаған ғой. Соғыс басталғанда, ол Семей­дің авиамектебіне оқуға алынды. Артынша Алматыдағы жаяу әскери училищесіне аттандырыл­ды. Бұл кез 1942 жылдың жазғытұрымы болатын. Арада алты ай өтпей жа­тып оның әкесі Уахат та май­данға алынып, 1944 жылы Лит­ваның Шауляй қаласының түбін­де ерлікпен қаза тапты. Өзі вз­вод командирінің көмекшісі ретінде жап-жас бозбала күйінде Сталинград түбіндегі шайқасқа кірісіп кетті. Соғыстың аты – соғыс: не жеңіс, не өлім. 1942 жылдың 19 қарашасы барлық Сталинград майданы бойынша кеңес әскерлерінің тарихи қарсы шабуылы болып жазылды. Басып алынған жерлер біртіндеп азат етіле бастады. Осындай бір елді мекен – Суравикиноны азат етуде Шаймардан оңбай жараланды. Әйтеуір тірі қалды. Кейін ол бұл сәтті есіне алғанда: «Осындай қиын сағатта маған командирім Сав­ченко айрықша көмек көрсетті. Оның өзі де жаралы еді, бірақ соған қарамастан, ол менің жара­қатымды таңып, алғашқы жәрдем берді. Жарақатымыз жанға батқан біз қансырап, ақ қардың үстінде ұзақ жаттық. Айнала толған жаралылар, солардың жан қысылғанда түн тыныштығын бұзып: «Өл­ті­рің­дерші мені!», «Атып тас­таң­даршы!» деп жалынған дауыстары естіліп жатты. Бірақ көмек қолын созатын сау адам жоқ. Біздің мұнда қанға бөгіп, суық түнде қатып жатқан күйімізді ешкім білмейтін секілді. Біраз уақыт өткен соң алыстан қарайған адамдар сұлбасы көрінді. Бар күшті жиып, қарудағы соңғы қалған оқты аспанға атып белгі берген соң ғана біреулер жанымызға жетті. Артынша санитарлар да келді-ау...», деп жазады. Қанды шайқаста қатты жараланса да, қансырап, ажал аузынан қалса да, өмірге деген құлшынысы басым жас жігіт өлімді жеңіп, ат­қа қайта қонды. Госпитальден шы­ғы­­­­сымен оны жаяу әскер учили­ще­­­­сіне жіберді. Артынша көп ұза­май оны «СМЕРШ» қарсы бар­­лау бас басқармасының жоға­ры мектебіне оқуға аттандырды. Мұнда әбден сайдың тасындай іріктелген тәжірибелі адамдар дайындалатынын ескерсек, Шаймардан да барлау ісінің на­ғыз маманы болып шыға келді. Сон­дық­тан да ол енді қарсы барлау басқармасының жедел қызметкері ретінде майданның ең күрделі бөлігінде күреске кіріседі. Осы қарсы барлау бөлімінде жүріп, ол барлау мақсатымен жау тылына бірнеше мәрте рейд жасады. Рейд мақсаты, жаудың алдыңғы шебінің жәй-күйін анықтау, атыс нүктелері мен әскери-инженерлік құрылыс қарымын білу еді. Бұл мақсат толықтай орындалады. «СМЕРШ» атты қарсы барлау құрамының Ұлы Отан соғысы кезінде қандай тапсырмалар орын­дағанын көпшілік жақсы біледі. Ұлы Отан соғысы жылда­рында «Абвер» және РСХА қыз­меткерлерінің екі мыңнан астамы, Жапония барлауы мен қар­сы барлау қызметінің 900 қыз­меткері анықталды. Осы жылдар ішінде оның сүзгісінен жау қолына түскен 10 млн.-нан астам адам өтті. 80 мыңның үстінде әскери қыл­мыскерлер анықталды. Бір жылда, яғни 1943-1944 жылы ІІХК әскерінде 293 Отанын сат­қа­ндар, 100 шақты адам тың­шы­­лыққа тартылғандар, неміс бас­қын­шыларымен астыртын 76 әрекеттескендер, 356 қашқындар анық­талған. Міне, Ш.Бастимиев осындай шараларды бастан өткер­ді және тікелей соған өзі де араласып отырды. Сондықтан да болса керек, кейін немістің әскери қарс­ы барлау қызметінің экс-бас­шы­сы Ф. Фон Бентивеньи 1945 жылдың мамыр айында: «Соғыс тәжірибесіне сай біз кеңестік бар­лау қызметін күшті де қауіпті жау ретінде санадық. «Абвер» мәліметтеріне қарағанда, Қызыл Армияның тылына тасталған бірде-бір неміс агенті кеңестік ор­гандар назарынан тыс қалған емес. Ал егер олар сәті түсіп дегендей, кері оралса, онда міндетті түрде жалған ақпараттармен бүр­ке­меленген болып шығады», деген еді. Жау қолына жараланып түсіп, кейін қайта оралғандарды анықтауда Шаймардан көп еңбек сіңірген. Сонда оған ең қиыны, өзі жазғандай: «Менің қызметімдегі ең қиын жағдайлар, жазықсыз жандар зардап шекпеуі үшін кім шынында кінәлі, ал кім кінәлі емес екенін дәл анықтау еді», дейді. Ш.Бастимиев 1945 жылы Ру­мы­нияға қарсы барлау басқар­­­м­асына жіберілді. Онда біраз уақыт қызмет атқарған соң Алматыға ора­лып, гитлерлік арнайы қыз­мет агенттерін іздеу, анықтау жұ­мыс­тарымен айналысады. Оның бұл маңдай тері де зая кетпейді: «Цеппелин» атты немістің барлау органының бірқатар агенттерін әшкереледі. Бұл жұмыстары оған кейін тергеу бөлімінде тергеуші болып істегенде де орасан көмегін тигізді. 1959 жылы Ш.Бастимиев рес­пуб­­ликаның атом өнеркәсібін қам­та­­масыз ету бойынша 1 арнайы бө­лім бастығының орынбасары болып тағайындалды. Артынша осы бөлім бастығы болды. Сонда оның тікелей қырағылығы арқасында өнеркәсіпке орасан нұқсан келтір­гелі жүрген С. деген азамат ұста­лып, тұтқындалды. Бұдан кейін ол Бірінші барлау бөлім­шесіне ауыстырылды. Осында жүр­генде ол Еуропа елдерімен «мүдде­лі» байланысы бар бір адамды анық­тады. Жедел шара кезінде резидент пен оның батыс елдерінің бірімен бай­ланысы әшкереленді. Кейін ше­­телдік «Интурист» желісі бо­йын­­­­ша Мәскеуге келген рези­дент пен қонақтың кездесуі ұйым­дас­ты­­рылды. Барлық құпия шара­лар Ш.Бастимиевтің жеке бақы­лауымен өткізілді. 1969 жылы КСРО МҚК төр­аға­сының бұйры­ғы бойынша республиканың МҚК арнайы ба­ғыттағы барлау-жою ерекше полкі құрылды. Бұл полктің міндеті де, атқаратын қыз­меті де ерекше еді. Міне, осы полктің бастығына Ш.Бас­тимиев тағайындалды. Ол полктің құпия да ерекше қызмет қырлары мен сыр­ларының міндетін толық түсі­ніп игеру, меңгеру үшін КСРО-ның МҚК Бас басқармасында екі ай әзірліктен өтті. Иә, сайдың та­сындай іріктелген, сен тұр мен ай­тайын дейтін, ерекше міндеттер иықтарына жүктелген небір нар тұлғалы жігіттер жиылған полкке Ш.Бастимиев он жыл бас­шы­лық етті. Бұл полк КСРО ке­зін­де аса сақтықпен құрылған аса ерек­ше бағыттағы төрт па­рашют­ті-десанттық полктің бірі болды. Атақты «Альфа» се­кіл­ді бұл полктің де ерлігі ел есін­де қалды. Айта берсе өте көп. Ауған соғысы басталғанда бұл жігіттердің бірқатары ерекше бағыттағы «Алтай» арнайы отря­дының даңқын асқақтатты. Ол енді, яғни ауған соғысы кезінде барлау қызметтерінің ісі бөлек әңгіме. Ал Ш.Бастимиев жоға­ры­да айтқанымыздай, зор еңбе­гі­мен, адал ісімен осы полк басшы­лы­ғында еленіп жүріп, 1982 жы­лы құрметті еңбек демалысына шықты. Көптеген мемлекеттік мара­п­аттарға ие болды. 1972 жылы Ю.Андроповтың өз қолынан «полковник» шенін алды. Зейнетке шыққан соң да Ш.Бастимиев тыным тапқан жоқ. Өзінің білгенін кейінгі толқынға жеткізуден жалықпады. Осылайша, түзде де, үйде мәнді де сәнді өмір сүре білген Шаймардан аға 85 жасқа келіп, бақилық болды. Артында оның үлкен ізі қалды. Александр ТАСБОЛАТОВ, «Егемен Қазақстан».