Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ҒЗИ АШМ бюджеттік бағдарламаларының тапсырмаларын орындау бойынша жұмыс жүргізуде.
Тәуелсіздік жылдарында институт ғалымдары ауыл шаруашылығы құрылымдарының мамандарымен тығыз ынтымақтастықта ауыл шаруашылығы жануарлары мен құстарының тұқымішілік типтерін, зауыт желілерін, жаңа тұқымдарын шығарды, сүт, ет өндірісінің ресурс және энергия үнемдеу технологиялары, сүтті, етті мал шаруашылығында, өнімді жылқы шаруашылығында, шошқа шаруашылығында, қой шаруашылығында және құс шаруашылығында селекцияның тиімді тәсілдері, азықтың химиялық құрамы мен тағамдық құндылығына жан-жақты зерттеулер жүргізілді. Сондай-ақ егістік және табиғи жемшөп алқаптарында жемшөп өндіру жүйесі әзірленді, жоғары сапалы жемшөп дайындау және дайындау технологиялары пысықталды, жануарларды азықтандырудың ғылыми негізделген нормалары және олардың репродуктивтік функцияларын арттыру жолдары әзірленді.
Жемшөп өндірісі бөлімі аймақтың жемшөп өндірісін терең және жан-жақты талдау, түрлі жемшөп дақылдарының өнімділігін зерттеу, олардың тағамдық құндылығын бағалау, жемшөп өндірісіндегі әр дақылдың орны мен рөлін анықтау бойынша жұмыстар жүргізді. Жемшөп дақылдарының ассортиментінде жүгері, бұршақ, вика, чина, судан шөбі, жемшөп құмайы және т.б. сияқты құнды өсімдіктер пайда болып, кеңінен енгізіле бастады. Сол кезде жемшөп дақылдарын өсіру бөлімі облыста көпжылдық және жылдық жемшөп дақылдарының негізгі тұқымын жеткізуші болды.
ҒЗИ ғалымдары пішендеме, сүрлем, шөп дайындау үшін мамандандырылған шикізат конвейерлерін әзірледі. Сонымен қатар әртүрлі сүрлемдік, біржылдық және көпжылдық бұршақ-жарма қоспаларын өсірудің агротехникалық әдістерін әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізілді.
Жемшөп өндірісін дамытудағы екінші маңызды бағыт – табиғи жемшөп алқаптарын, жайылма және егілген шалғындарды, суармалы және тәлім жерлерді, шабындықтарды құру және жақсарту мәселелері бойынша ауқымды зерттеулер. Зерттеу нәтижесінде олар үшін ең жақсы бұршақ және дәнді шөптер, оның қоспалары таңдалды, тазарту уақыты мен әдістері, тыңайтқыштарды қолдану дозалары, суару нормалары, пайдалану режімдері жасалды.
Соңғы 5 жылда өсімдік шаруашылығы бөлімінің ғалымдары судан шөбі мен қылтықсыз арпабас тұқымын өндірудің агротехнологиясын әзірлеумен, Солтүстік Қазақстанның орманды даласы жағдайында жемшөп дақылдарының шығымдылығын арттыру тәсілдерімен, сондай-ақ тозған жайылымдарды жақсарту технологиясын әзірлеумен және оны Қазақстанның солтүстік өңірінде ұтымды пайдаланумен айналысады. Бұл технология Қостанай облысы Қарабалық ауданының «Терра» ЖШС-де сынақтан өткізілді.
2017 жылдан бастап ҒЗИ тәжірибелік алаңында өсімдік шаруашылығы бөлімінің ғалымдары венгр және француз селекциясының күнбағыс пен жүгерінің жаңа будандарын сынақтан өткізуде.
2018 жылдан бастап «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясымен бірлесіп Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарының аумақтарын бақылау нүктелері бойынша жерүсті далалық зерттеулері жүргізілді.
2019 жылы «НПО Казтехноуголь» ЖШС-мен Солтүстік Қазақстанның орманды дала жағдайында бидай мен жүгері егістіктерінде әртүрлі мөлшердегі гуминді тыңайтқыштарды (экологиялық қауіпсіз нитратсыз) сынауға келісімшарт жасалды.
Қазақстанның солтүстігіндегі негізгі сүтті бағыттағы тұқымдары қызыл дала, қара-ала отандық селекция және Голштин және симментал тұқымдарының импорттық ірі қарасы болып отыр. Жануарлардың әртүрлі генотиптеріндегі генетикалық негізделген айырмашылықтарды анықтау бойынша жұмыс жүргізіледі, сондай-ақ шетелден әкелінген малдың бейімделу және шаруашылық-пайдалы қасиеттері зерделенеді. Ғалымдар сиырлар мен қашарлардың репродуктивті қасиеттерін зерттейді, биологиялық белсенді препараттарды қолдану арқылы оларды жақсарту жолдарын жасайды.
Институт ғалымдары «Алабота асыл тұқымды мал зауыты» ЖШС мамандарымен бірлесіп қазақ ақбас тұқымды «Алабота» асыл тұқымды малының зауыттық тұқымын шығарды. Қазақтың ақбас тұқымды мүйізсіз типіндегі ірі қара малдың 5 зауыттық желісі шығарылды: Шаман 1161к, Пион 61184к, Граф 8489к, Ақбас-бай, Маршал. Мал шаруашылығы саласын көтерудің тиімді құралы ретінде ірі қара малды тұқымдық түрлендіру бағдарламасы шеңберінде сиыр етін өндірудің тиімді технологиялары әзірленді, Қазақстанның солтүстік өңірінің шаруашылықтары үшін етті малдың жас төлін азықтандыру рациондары әзірленді.
Қой шаруашылығы бөлімінің ҒЗИ ғалымдары Қостанай облысының «Сұлукөл Племзавод» ЖШС-де меринос қойлардың Сұлукөл зауыттық түрін шығарды. Келесі жылдары зерттеу Еділбай тұқымының қойларымен іріктеу және мақсатты іріктеу нәтижелері бойынша ерте пісіп жетілуін және құнарлылығын арттыруға бағытталған. Қазақтың құйрықты қылшық жүнді тұқымдарын жақсарту бойынша селекциялық жұмыстар жүргізілді.
Жылқы шаруашылығы саласында жаздық рапс пен жазғы кеш егілетін сұлыдан қысқы жайылымдарды жасау тәсілі әзірленді. Жаздық рапс пен сұлының жазғы кеш егісінде жылқыны қысқа мерзімді бордақылау технологиясы әзірленді, мәдени жайылымдарда қысқа мерзімді бордақылаумен бірге күзгі бордақылауды ұйымдастыру; қымыз өндіру жөніндегі технологиялық нұсқаулықтар әзірленді және енгізілді.
1998 жылдан 2006 жылға дейін шошқа шаруашылығы зертханасы шағын фермалар жағдайында тауарлы және асыл тұқымды шошқа шаруашылығын жүргізу технологиясын әзірлеу бойынша зерттеулер жүргізді. Әрі қарай ірі ақ тұқымды шошқалардың өнімділік қасиеттерін жақсарту бойынша, йоркшир тұқымының гендік қорын қолдана отырып жұмыстар жалғастырылды. Қазақстанда алғаш рет шошқа шаруашылығы зертханасы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары шошқаларды жасанды ұрықтандыруды енгізді. Ғалымдар шошқаларды азықтандыру рационын жергілікті өндірістің жемшөп қоспаларын, сондай-ақ жануарлар мен өсімдіктерден алынған ақуыз-май қоспаларын енгізе отырып жасады. Болашақта шошқаларды жеңіл типтегі бөлмелерде терең ауыстырылмайтын қоқыста ұстаудың ресурс үнемдейтін технологиясы жасалды.
Құс шаруашылығы саласындағы ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстары 2006 жылдан басталды. Осы уақыт ішінде «Бескөл түсті» үйректердің жаңа отандық тұқымы, БЦ 1 үйректерінің әкелік желісі, БЦ 2 үйректерінің аналық желісі және БЦ 12 қос сызықты кросы, сондай-ақ «Қызылжар» деп аталатын екі сызықты кросты құрайтын екі жаңа үйректер желісі өсірілді: әкелік – К1, аналық – К2. Кейіннен Қазақстанның солтүстік өңіріндегі селекциялық-генетикалық процесте оларды одан әрі пайдалану мақсатында жергілікті желілерді үйлесімділікке сынау бойынша зерттеулер жүргізілді. Құс шаруашылығында селекция бағытында жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарынан басқа, қаз балапандарын тенттік жабыны бар конструкцияларда ұстаудың ресурс үнемдейтін технологиясы әзірленді, қаз балапандары үшін жергілікті жемшөп ресурстарын пайдалана отырып, жемшөп қоспаларының рецептілері әзірленді, Қазақстанның солтүстік өңірінде ет өндіруге арналған құрамажем рецептері дайындалды.
1998 жылы СолтҚазВМҒЗИ-да алғаш рет аспирантура ашылды. 2001 жылы аспирантура ауыл шаруашылығы (зоотехния) және ветеринария ғылымдары бойынша (күндізгі оқу нысаны) арқылы мемлекеттік тапсырыс негізінде ғылыми кадрлар даярлау бойынша жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру құқығына аттестаттаудан өтті және БҒМ-дан лицензия алды. Ғылыми кадрларды даярлау мемлекеттік тапсырыс негізінде аспирантура және ізденіс арқылы жүзеге асырылды, жыл сайын республиканың әртүрлі диссертациялық кеңестерінде 8-10 ізденуші жұмысын қорғады.
2012 жылы институт жанынан «Қызылжар» білім тарату орталығы ашылды, онда өсімдік шаруашылығы, жемшөп өндірісі және жемшөп дайындау, мал шаруашылығы (жылқы шаруашылығы, сүт және ет мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, құс шаруашылығы), ветеринария салалары бойынша облыстық және аудандық семинарлар үнемі өткізіліп тұрады.
Бірнеше жыл бойы Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты отандық ғылыми-зерттеу институттарымен, университеттермен, колледждермен және т.б. серіктес болды. Сондай-ақ шетелдік (АҚШ, Пенсильвания университеті, Ресейдің «П.Столыпин атындағы мемлекеттік аграрлық университеті», «Түмен ауыл шаруашылығы академиясы», «Сібір мал шаруашылығы ғылыми-жобалау-технологиялық институты», «Алтай ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты», «Сібір құс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты», «Бүкілресейлік құс шаруашылығы ғылыми-зерттеу және технологиялық институты», «Сібір федералды агробиотехнология ғылыми орталығы», «Якут мемлекеттік ауыл шаруашылығы академиясы» т.б.) жоғары оқу орындары бар. Ынтымақтастық мал шаруашылығында, жемшөп өндірісінде, құс шаруашылығында және т.б. бірлескен зерттеулер жүргізуге, сондай-ақ жоғары білікті мамандар даярлау, тәжірибе алмасу, бірлескен іс-шаралар, конференциялар және т.б. тағылымдамалар ұйымдастыруға бағытталған.
Жәнібек ҒАБДУЛЛИН,
«Солтүстік Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС басқарма төрағасы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты
